مکتب کلامی قم صفحه 143

دو سطر تجاوز نکرده که در وصف مرگ یا دنیا یا جنگ و قتال است، اما این کجا و آن سخنان در وصف فرشتگان کجا که محبت، عبادت، تسبیح و معرفت فرشتگان را بیان می کند! این چنین سخنان تنها اختصاص به حضرت علی علیه السلام دارد و سوگند یاد می کنم هر کس این کلام را خوب بنگرد، بدنش لرزیده و عظمت خداوند را درک می کند و چه بسا از شوق قالب تهی کند».(1)

ملا صدرا در آثار خود این خطبه را بهترین کلام در شناخت ملائکه دانسته و می گوید از آن ترتیب و نظام سبب و مسببی این فرشتگان فهمیده می شود.(2) کلمات دیگری نیز از امیرالمؤمنین علیه السلام در آفرینش فرشتگان و بدیع بودن خلقت آنها وجود دارد که از آنها صرفه نظر می شود.(3) ضمنا کلامی در «غرر الحکم» درباره فرشتگان نقل شده است که چون عبارتهای آن شباهت به کلمات فلاسفه دارد، احتمال مجعول بودن آن زیاد است و لذا از نقل آن خودداری گردید.(4)

سایر مجردات

دانش ما درباره دیگر مجردات حتی کمتر از ملائکه است. عرش الهی که از مهم ترین آنهاست، حکم قلب معنوی عالم و آدم را دارد و طبق روایات از نور حضرت علی علیه السلام آفریده شده است. و کرسی صدر عالم و آدم است که امیرالمؤمنین علیه السلامدرباره آن فرمود: «الکرسی محیط بالسموات و الارض و ما بینهما و ما تحت الثری»؛(5) کرسی به تمام آسمانها و زمین و آنچه بین آنهاست و آنچه زیر زمین است احاطه دارد». و این در حالی است که کرسی در برابر عرش الهی چیز اندکی به شمار می رود. و اگر عرش چند حامل دارد، طبق یک تفسیر، تمام حاملان

1- 1. «شرح نهج البلاغه» ابن ابی الحدید، ج 6، ص 425.
2- 2. «مفاتیح الغیب» ملا صدرا، ص 353.
3- 3. رجوع شود به «منهاج البراعه» ج 2، ص 26 ؛ و خطبه 109 و 182 و 192 و 171 «نهج البلاغه» و نیز «بحار الانوار» ج 57، ص 106؛ «مفاتیح الغیب» ملا صدرا، ص 340.
4- 4. رجوع شود به «شرح آقا جمال خوانساری بر غررالحکم» ج 4 ،ص 218، ش 5885.
5- 5. «تفسیر نمونه» ج 2، ص 202.