مکتب کلامی قم صفحه 150

روشن است که مراد، کنایه از چیزی دیگر است. اولاً، ریشه تمام اشیا را به آب برگرداندن، نشان از این اندیشه دارد که باید دنبال یافتن جهت وحدتی بین اشیا بود و ثانیا، این آب یا کنایه از علم است و یا مراد فیض الهی است و یا به معنی وجود است. به هر حال، از مجموع روایاتی که درباره آغاز خلقت در دست داریم، نوعی ابهام و اجمال گویی در این مسأله مشاهده می شود، و شاید معصومین علیهم السلام مصلحتی در این ابهام می دانسته اند و لذا آن را کاملاً شرح نداده اند.

نکته دیگر آنکه از برخی روایات استفاده می شود که خلقت زمین قبل از آسمانها بوده است، مثل: «قال امیرالمؤمنین علیه السلام : ان الله لما خلق الارضین خلقها قبل السموات».(1)

و روایاتی دیگر نیز نقل شده که خلقت آسمانها را قبل از خلقت زمین مطرح کرده است.(2) احتمال دارد مقصود از طایفه اول که خلقت زمین را مقدم بیان کرده است، این باشد که خلقت به معنی تقدیر است؛ یعنی خدای متعال تقدیر کرد زمین را قبل از آسمان؛ چون علت غایی، وجودا متأخر است، اما تصورا و ذهنا مقدم است. و احتمال دارد از باب اهمیت باشد. و نیز این احتمال هست که صرفا ترتیب در ذکر باشد نه ترتیب در وقوع و واقعیت خارجی.

هفت آسمان

در قرآن کریم و روایات مکررا «سبع سموات» به کار رفته، اما «هفت زمین» در قرآن نیامده؛ هر چند در روایات وجود دارد. حضرت علی علیه السلامفرموده است: «سبحان رب السموات السبع و ما فیهن و ربّ الارضین السبع و ما فیهن»(3)، حقیقت هفت آسمان به صورت یقین و قطعی برای ما روشن نیست و تنها چند احتمال درباره آن به ذهن می رسد، مثل: الف. مقصود از هفت آسمان، کثرت آنها

1- 1. «بحار الانوار» ج 57، ص 85 و 89.
2- 2. همان، ص 22؛ ص 169، ح 112، و نیز خطبه اول نهج البلاغه.
3- 3. «الصحیفه العلویه و المبارکه» ص 115.