مکتب کلامی قم صفحه 166

جمع در مورد خداوند به کار برده است. کلمه «وجه»، «عین»، «جنب»، «مجیی ء» و... نیز استعمال شده است.

صدرالمتألهین فرموده که برخی افراد، آیات مربوط به مبدأ را تأویل کرده، اما در آیات معاد همان ظاهر قرآن را پذیرفته اند. برخی دیگر هم آیات مبدأ و هم آیات معاد هر دو را تأویل می کنند. گروهی نیز هر دو قسم آیات را بر همان ظاهر خود حمل کرده و حتی آنها را با لوازم مادی خود تفسیر می کنند(1) که این گروه را «مجسمه»، «حشویه»، «ظاهریه» می نامند. حنبلیان غالبا پیرو دیدگاه سوم بوده اند و اعتقاد به تجسیم نیز در آنان رسوخ یافته است؛ آن گونه که توضیح آن خواهد آمد.

اما شگفت آنکه وهابیان که اسلاف آنان بنیان گذار عقیده انحرافی تجسیم بوده و اینان نیز نادانسته پیرو آنان شده اند، این عقیده نادرست را به شیعه و بلکه به علما و محدثان بزرگ قم نسبت داده اند. و عجیب تر آنکه بعضی از بزرگان شیعه(2) نیز در قدیم نادانسته در این اشتباه افتاده اند.

اتهام تجسیم

مرحوم علم الهدی، سید مرتضی در رسائل خود فرموده: «قمیین همگی - به استثنای صدوق و پدرش - اعتقاد به تجسیم داشته اند».(3) متأسفانه این کلام مستمسک برخی از وهابیان قرار گرفته که علمای بزرگ قم را مورد اتهام قرار داده و بلکه آنان را متهم به کفر نموده اند. و شگفت آنکه این نسبت ناروا حتی به یونس بن عبدالرحمن که از بزرگان محدثان قم بوده نیز وارد شده است و سپس هشام بن حکم و هشام بن سالم نیز از این افترائات مصون نمانده اند.

به همین جهت، لازم است دیدگاه علمای قم را در این مسأله تبیین کرده تا معلوم شود چگونه وهابیانی که خود گرفتار تجسیم شده اند، این تهمت را به کسانی نسبت

1- 1. «شواهد الربوبیه» ص ؛ «مفاتیح الغیب» ص 74.
2- 2. همانند علم الهدی سید مرتضی.
3- 3. «مجموعه الرسائل» علم الهدی، ج 3، ص 310؛ «الشافی» ج 1، ص 83.