مکتب کلامی قم صفحه 190

و. از خطبه های نهج البلاغه نیز می توان استفاده کرد که اعتقاد به تجسیم و تشبیه در زمان امیرالمؤمنین علیه السلام وجود داشته است. خطبه اشباح که مفصل ترین خطبه نهج البلاغه است، در پاسخ کسی بیان شده است که گفت: «صف لنا ربنا مثلما نراه عیانا؛(1) پروردگار ما را برای ما طوری توصیف کن که گویا او را به چشم می بینیم».

و امام علیه السلام در پاسخ او ابتدا فرمود: «هر صفتی که قرآن برای خداوند اثبات کرده است، به آن اقتدا کن! و آنچه در قرآن و سنت پیامبر و ائمه هدی علیهم السلام، نیست، علم آن را به خداوند واگذار کن! سپس فرمود: شهادت می دهم که هر کس تو را به خلق تشبیه کند، اعتقاد به معرفت تو نداشته و هنوز باور نکرده است که خداوند شبیه ندارد. آنان که خداوند را به بت تشبیه می کنند یا با عقل خود تو را مانند مخلوقات می دانند و یا مثل اجسام برای تو جزء قائل می شوند. آنان از خداوند عدول کرده اند و هر کس تو را با مخلوقات مساوی بداند، عدول به تو کرده و کسی که از تو عدول کند، کافر می شود».(2)

بان ابی الحدید در شرح این خطبه گوید: «امام علیه السلام شهادت داده که هر کس عقیده تجسیم را داشته باشد، کافر است. و اگر خداوند جسم داشته باشد، شبیه سایر اجسام می شود و باز امام شهادت خود را تکرار کرد که هر کس بگوید خدا جوهر یا جسم است، کافر می شود». و سپس می گوید: «متکلمین که دلیل می آورند بر آنکه خداوند جسم نیست، استدلال خود را از همین خطبه گرفته اند».(3)

1- 1. «نهج البلاغه» خطبه 91، ص 124.
2- 2. «نهج البلاغه» خطبه 91، ص 125: «فانظر ایها السائل: فمادلّک القرآن علیه من صفته فائتمّ به واستضئی بنور هدایته و ما کلّفک الشیطان علمه مما لیس فی الکتاب علیک فرضه و لا فی سنه النبی(ص) و ائمه الهدی اثر فکِل علمه الی الله سبحانه فانّ ذلک منتهی حقّ الله علیک... اشهدُ أنّ من شبّهک بتباین اعضاء خلقک لم یعقد غیب ضمیره علی معرفتک و لم یباشر قلبه الیقین بانّه لانّد لک و کانه لم یسمع تبرّؤا لتابعین من المتبوعین اذ یقولون: «تا لله ان کنا لفی ضلال مبین اذ نسوّیکم برب العالمین» کذب العادلون بک اذ شبهوک باصنامهم و نحلوک حلیه المخلوقین باوهامهم و جزّ أوک تجزئه المجسمات بخواطرهم و قدّروک علی الخلقه المختلفه القوی بقرائح عقولهم، و اشهد انّ من ساداک بشی ء من فلقک فقد عدل بک و العادل بک کافر بما تنزلت به محکمات آیاتک».
3- 3. «شرح نهج البلاغه» ج 6، ص 414 ؛ و ابن میثم بحرانی در «شرح نهج البلاغه» ج 2، ص 339، این برهان را توضیح داده است.