کتابخانه بالقرآن

گذری بر حقوق همسایگان در روایات و حقوق موضوعه صفحه 1

صفحه 1

دیباچه

ص:2

بازشناسی حقوق اجتماعی همسایگان در شرایط کنونی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. رعایت حق همسایگی حتی همسایه کافر از سفارش های اکیدی است که در آموزه های اسلام و سخنان ائمه معصومین علیهم السلام آشکار دیده می شود. البته واقعیت این است که در پرتو تکنولوژی و زندگی ماشینی بسیاری از این حقوق رنگ باخته یا به بوته فراموشی سپرده شده است. افزون بر این آسیب ها، شکل نوین زندگانی در شهرها؛ یعنی آپارتمان نشینی نیز مشکلات و فرهنگ خاصی را به ارمغان آورده است که برای زدودن این آسیب ها و بازگشت به فرهنگ ناب اسلامی، تمام نهادها و دستگاه های برنامه ریز و فرهنگ ساز به ویژه صدا و سیما تلاشی علمی و عملی گسترده ای را سامان دهند. در این میان، صدا و سیما باید راهکارهای مناسب در راه شناساندن ارزش ها و ضد ارزش ها در حسن همجواری و تحکیم و تثبیت ارزش ها و تقبیح و تضعیف ضد ارزش ها گام بردارد. بی شک، برای دست یابی به این اهداف، شناخت حقوق همسایگی و آسیب های فراروی اهمیت فراوان دارد. جناب آقای _مهدی اسماعیلی_ در این نوشتار کوشیده است

ص:3

تا با معرفی اجمالی حقوق همسایگان و آسیب های موجود در روابط همسایگی به ویژه در آپارتمان نشینی، دستمایه های اولیه را برای برنامه سازان رسانه فراهم آورد. باشد که با شناخت آسیب ها و راه های زدودن آنها، گام های ارزشمندی در بهسازی روابط همسایگان بر اساس آموزه های اسلامی برداشته شود.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:4

پیش گفتار

گسترش و پیشرفت روز افزون فن آوری، در تحول تمدن بشری سهیم است؛ به گونه ای که پیچیدگی و وسعت بیش از پیش تعاملات و مراودات اجتماعی انسان ها در عرصه اجتماع، از این گسترش و تحولات علم و فن آوری متاثر و به آن وابسته است. کشور ما نیز که که جزئی از این جهان پهناور و کره خاکی است، ازاین روند در امان نیست و رفتارها و واکنش های افراد، از تغییرات علم و صنعت، تأثیر گرفته و در حال تحول است. یکی از صحنه هایی که این تحول را می توان در آن مشاهده کرد، تحول و جهش زندگی سنتی ایرانی به زندگی مدرن و آپارتمانی در مجتمع ها و برج های مسکونی است. توجه به این نکته، ضرورت بررسی حقوق همسایگی در سایه این تحولات را آشکار کرده است؛ زیرا تغییرات ایجاد شده در عرصه فن آوری، معماری و... همگی بر روابط همسایگی مؤثر بوده و باعث تحول آنها از حالت سنتی به امروزی شده است.

آنچه ما در این نوشتار در پی آن هستیم، بازشناسی حق همسایه، یکی از موارد فراموش شده در زندگی امروزی، از دیدگاه مکتب حیات بخش اسلام است. نگاه به زندگی امروزی و روابط رنگ باخته میان همسایگان، بازگشت به ارزش ها و زندگی سنتی را ضروری می نماید. افزون بر این، باز شناختن حق همسایه و عظمت آن از طریق بیانات و سفارشات ائمه علیهم السلام در بررسی

ص:5

حقوق همسایه بسیار مهم و حساس است.

جمله با ارزش و گرانسنگ پیشوای عدالت، امیرالمؤمنین علیه السلام، در لحظات واپسین زندگی، به دو فرزند عزیزشان در قالب الفاظی صریح، بیانگر عظمت و بزرگی این حق است:

اللّه، اللّه فی جیرانِکُم، فإنّها وَصِیَهٌ نَبیّکُم، مازالَ یُوصی بِهِم حتّی ظنّنا أنّه سَیُوَرثُهم.(1)

خدای را، خدای را، درباره همسایگانتان، که این وصیت پیامبر شماست، پیامبر خدا همواره نسبت به همسایگان سفارش می فرمود؛ تا حدی که گمان کردیم آنان را از ارث برندگان قرار خواهد داد.

نظیر این فرمایش در کلام پیشوایان ما بسیار است؛ بیانات زیادی در رابطه با حسن هم جواری، عدم آزار و اذیت همسایگان، رسیدگی و تفقد به همسایگان و... وجود دارد که نشانگر اهمیت این مسأله است. با این حال، سؤال مهم و اساسی این است که آیا ما حق همسایه را شناخته ایم و آنچه را معصومین علیهم السلام در نظر داشته اند اجرا می کنیم.

هیچ وجدان سالمی نمی تواند پاسخی مثبت به این سؤال بدهد؛ زیرا آنچه امروزه و به ویژه در آپارتمان نشینی و زندگی شهری رنگ باخته است، همین توصیه های «رعایت حقوق همسایگان» است. هر چند به طور کل، منکر موارد مثبت رعایت این توصیه ها در بین برخی همسایگان نیستیم، ولی بی گمان آنچه بیانات و سفارشات اکید ائمه معصومین علیهم السلامبدان رهنمون است، با آنچه در صحنه اجتماع و در عمل شاهد هستیم، بسیار متفاوت است.

ص:6

1- [1] . نهج البلاغه، صبحی صالح، نامه 47، خطاب به امام حسن و امام حسین علیهماالسلام .

البته لازم است که با این مسئله کارشناسانه برخورد نموده و علت آن را پیدا کنیم و برای اصلاح آن بکوشیم.

ما در این نوشتار در پی علت یابی نیستیم، بلکه هدف ما، شناخت حق همسایه در روایات اسلامی و بررسی این حق در حقوق و نظام حقوقی کنونی است.

حق همسایگی در برخی موارد تنها جنبه اخلاقی داشته که عدم رعایت آن، عقوبت و محرومیت از پاداش الهی را در پی خواهد داشت. بی گمان این جنبه ها را نمی توان در قوانین گنجاند؛ زیرا دامنه اخلاق بسیار وسیع تر از بایدها و نبایدهای حقوقی است. هر چند برخی استادان(1) همه مسئولیت ها را بر پایه قواعد اخلاقی و مذهبی توجیه می کنند، قبول این نظر که اخلاق را منطبق بر حقوق بدانیم، دشوار به نظر می رسد؛ زیرا اخلاق با وسعت ویژه خود، در قالب مواد و مقررات قانونی خلاصه نمی شود.

به هر روی، ترتیب چگونگی بیان مطالب در این پژوهش به صورت زیر است:

در فصل نخست، با نام «حقوق همسایگی در روایات «اسلامی» مصادیق این حق را از دیدگاه معصومین علیهم السلام و قرآن کریم بررسی خواهیم کرد.

در فصل دوم، با نام «همسایگی نوین (آپارتمان نشینی)» حقوق همسایگان در پرتو این زندگی و همراه و همسو با این شیوه از زندگی را مطرح و بررسی می کنیم و می کوشیم تا معضلات و مشکلات را بشناسیم و برای

ص:7

1- [1] . ریپر، استاد حقوق فرانسه، قاعده اخلاقی در تعهدات، پاریس، چاپ دالور، ش 112. (Ripert_laregle morale dans obligations wviles.paris)

برطرف کردن برخی از آنها راه حل ارائه کنیم و زندگی نوین را با زندگی سنتی مقایسه خواهیم کرد.

در فصل سوم با نام «حقوق همسایگی در نظام حقوقی کنونی»، به بررسی ویژه آن دسته از حقوق همسایگان که در مواد و مقررات قانونی منعکس شده می پردازیم.

در فصل پایانی با نام «رسانه و میزان تأثیرگذاری آن بر روابط همسایگان»، نقش رسانه را در فرهنگ سازی، ارائه راهکارهای صحیح و احیای ارزش های رنگ باخته و... بررسی می کنیم.

در پایان، با امید به معرفی و بازشناسی این حق در جامعه اسلامی مان، آرزو داریم که این قدم ابتدایی و نخستین، راه گشای بررسی های بعدی باشد، تا چهره این حق بزرگ و اساسی در جامعه بهتر و روشن تر، بررسی و شناخته شود.

ان شاءاللّه

ص:8

فصل اول:حقوق همسایگی در روایات اسلامی

اشاره

حقوق همسایگی در روایات اسلامی

گفتار اول: سیمای همسایه

مفهوم و حدود همسایگی

از نظر لغت به دو یا چند نفر که در زیر یک سقف باشند و یا اتاق یا خانه آنها به هم متصل یا نزدیک به هم باشد یا هم جوار(1) هم باشند، «همسایه» می گویند. اما از نظر شناخت همسایه و مراعات حقوق همسایگی و محدوده رعایت این حق در بیشتر احادیث بر قبول این حق تا چهل خانه از هر طرف تأکید شده است.

امام صادق علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کند که فرمودند:

هر چهل خانه از هر چهار طرف، همسایه محسوب می شوند.(2)

امام باقر علیه السلام در حدیثی به حق همسایگی تا چهل خانه از هر چهار جهت اشاره می کنند.(3) شیخ طوسی درباره حد همسایگی این گونه نقل کرده است:

ص:9

1- [1] . محمد معین، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، 1362.
2- [2] . شیخ کلینی، کافی، انتشارات علمیه الاسلامیه، 1343 ق، ج 2، باب حدالجوار، ص 699.
3- [3] . همان، ص 669 .

و عایشه روایت کرده که از پیامبر درباره حد همسایگی پرسیده شد، فرمودند: چهل خانه است. و به ابوبکر و عمر و عثمان و حضرت علی فرمودند: خارج شوید و فریاد بزنید که حد همسایگی چهل خانه است.(1)

در _معانی الاخبار _شیخ صدوق آمده است:

عَنْ معاویه بن عَمّار، عَنْ أبی عَبدِ اللّه علیه السلام _ قال _ قُلتُ له: جُعِلْتُ فِداک، ما حَدُّ الجار؟ قال اَرْبعین دارا مِنْ کُلِّ جانبٍ(2)

... از امام صادق نقل شده که گفته شد: فدایت شوم، حد همسایگی چقدر است؟ فرمودند: چهل خانه از هر طرف است.

با وجود اینکه بیشتر احادیث مربوط به حد همسایگی بر همین چهل خانه از هر طرف دلالت دارند، برخی احادیث نیز وارد شده است که مطلب را به نوعی دیگر بیان کرده اند؛ برای نمونه، در _سبل السلام _آمده است:

از امام علی علیه السلام روایت شده که کسی که صدا و ندای همسایه را می شنود، همسایه است. و گفته شده: هر کس همراه تو نماز صبح در مسجد بخواند همسایه است.(3)

یا در _تفسیر نورالثقلین _آمده است که:

... عَنْ اَبی عَبدِاللّه، جَعلتُ فِداک، ما حدَّ الجار؟ قال اَربعونَ ذِراعا مِنْ کُلِّ جانبٍ.(4)

از امام صادق نقل شده است: فدایت شویم. حد همسایگی چیست؟ فرمودند: چهل ذراع از

ص:10

1- [1] . شیخ طوسی، الخلاف، مؤسسه نشر جامعه مدرسین قم، 1407 ق، ج 4، ص 153.
2- [2] . معانی الاخبار، شیخ صدوق، ص 165 * نظیر این احادیث در کتب زیر نیز شده است: محمدی ری شهری، میزان الحکمه، مؤسسه دارالحدیث، 1419، ج 1، ص 488؛ شیح علی نمازی، مستدرک سفینه البحار، ج 1، ص 128؛ الخصال، ص 544؛ وسائل شیعه، باب الجار.
3- [3] . ابن حجر العسقلانی، سبل السلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1300 ق، ج 4، ص 166.
4- [4] . الشیخ الحویزی، تفسیر نورالثقلین، قم، العلمیه، بی تا، ج 1، ص 480.

هر طرف است.

توجه به حد همسایگی از آن رو است که امروزه متأسفانه حد همسایگی بسیار کاهش یافته و در بسیاری از موارد به همسایه دیوار به دیوار محدود شده است. ازاین رو، توجه به حد همسایه و گسترش این حق، با توجه به احادیث بیان شده، می تواند به احیاء و دوباره ارزش یافتن احترام و تفقد همسایه به طور گسترده در جامعه کمک کند. شایان ذکر است، حق همسایگی تنها در عدم آزار و اذیت خلاصه نمی شود، بلکه از فحوای کلام ائمه اطهار علیهم السلام این گونه برداشت می شود که مواردی چون؛ احوال پرسی، مساعدت و یاری، انفاق و صدقه، عفو و گذشت، نگه داشتن چشم از خانواده او، پیشی جستن در سلام بر او و... همگی در حیطه حق همسایگی است و پیشوایان مکتب رعایت آنها را توصیه کرده اند و حتی آن را از نشانه های مروت و جوان مردی به شمار آورده اند. امام علی علیه السلام می فرمایند:

مِنَ الْمروه تَعَهُّد الْجیرانِ

رسیدگی به همسایگان، از مروت و جوان مردی است.(1)

و یا امام باقر علیه السلام در بیان ویژگی ها و صفات شیعه و پیروان اهل بیت، به این مطلب اشاره فرموده اند:

و از نشانه های پیروان ما، رسیدگی به همسایگان نیازمند و تهی دست و بدهکار و یتیمان است.(2)

در هر حال، حق همسایگی از توصیه ها و سفارشات اکیدی است که در

ص:11

1- [1] . غررالحکم، چاپ دانشگاه، ج 7، ص 49.
2- [2] . کافی، ج 2، ص 74.

اسلام و بیانات ائمه معصومین علیهم السلام به وضوح دیده می شود و حتی کافر را هم دارای حق همسایگی می دانند. رسول اکرم صلی الله علیه و آلهفرمودند:

همسایگان سه قسمند: همسایه ای که سه حق دارد؛ حق همسایگی و حق اسلام و حق خویشاوندی. و همسایه ای که دو حق دارد؛ حق اسلام و حق همسایگی. و همسایه ای که یک حق دارد؛ و آن کافری است که فقط حق همسایگی دارد و بس.

گستردگی مفهوم حق همسایگی را می توان به خوبی ازاین روایت فهمید. در ادامه، اهمیت حق همسایگی را بررسی می کنیم تا سیمای این حق از نظر مکتب اسلام بهتر روشن و مشخص شود.

اهمیت حقوق همسایگان

اشاره

درباره اهمیت و عظمت این حق در مکتب اسلام همین بس که یکی از پندهای جاودانه و نصایح ماندگار امیرالمؤمنین علیه السلام در واپسین لحظات عمر مبارکشان پس از ضربت خوردن، به امام حسن و امام حسین علیهماالسلام در مورد حق همسایه و خوش رفتاری با همسایگان است؛ آن حضرت این گونه می فرمایند:

خدا را، خدا را، درباره همسایگان، حقوقشان را رعایت کنید که وصیت پیامبر صلی الله علیه و آلهشماست، همواره به خوش رفتاری با همسایگان سفارش می کرد تا آنجا که گمان بردیم برای آنان ارثی معین خواهد کرد.(1)

توجه به این نکته که این پندها و نصایح امیرالمؤمنین در لحظات واپسین حیات مبارک ایشان بوده است و همچنین لحن و صورت بیان این مطالب

ص:12

1- [1] . نهج البلاغه، نامه 47.

بسیاری از نکات را درباره عظمت این حق روشن می کند.

افزون بر این فرمایش گران بهای امام علی علیه السلام، پیامبر اسلام سفارش فرمودند، حق همسایگی کافر را هم به جا آورید. همچنین علی بن یقطین از امام موسی بن جعفر علیه السلام نقل می کند که کافری در حق همسایه مؤمن خود احسان و نیکی می کرد، پس از آنکه مُرد، خداوند در آتش خانه ای برای او بنا کرد تا از آتش محفوظ بماند و روزیش در آنجا به وی می رسید. به او گفته شد که این اکرام برای آن است که در دنیا همسایه مؤمنش را اکرام و به وی نیکی می کرد.(1)

نکته قابل توجه آن که حق همسایه تنها در عدم آزار و اذیت نیست، بلکه این حق موارد و مصادیق دیگری هم دارد که در کلام امام زین العابدین علیه السلامو پیامبر اسلام صلی الله علیه و آلهمتجلی شده است. در ادامه به نقل این دو سخن گهربار می پردازیم:

3. حقوق همسایه در کلام معصومین علیهم السلام

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله حقوق همسایه را بر انسان این گونه بیان می کنند:(2)

اگر کمک خواست، کمکش کن و اگر قرض خواست، به او قرض ده و اگر نیازمند شد، نیازش را برطرف ساز. اگر مصیبتی دید، تعزیتش ده و اگر خیر به او رسید، تهنیتش ده و اگر مریض شد، عیادتش کن. اگر فوت کرد، جنازه او را متابعت و تشییع کن. و خانه خود را آن

ص:13

1- [1] . محمد راجی واعظ، سیمای همسایه، نشر حسینیه، 1380، چاپ اول، ص 187.
2- [2] . محمد ری شهری، میزان الحکمه، مؤسسه دارالحدیث، 1419، باب الجار، ص 488.

قدر بلند مساز که حجاب و مانع بر او شوی؛ مگر به اذن و اجازه او. و اگر میوه خریدی، به او هدیه کن و اگر ندادی، آنها را مخفی و مستوردار و فرزندت با میوه خارج نشود تا موجب ناراحتی فرزند همسایه شود و با بوی ودود دیگ خود، او را ناراحت نکن؛ مگر آنکه مقداری از غذای آن را برای او بفرستی.

امام سجاد علیه السلام هم در بیان حقوق همسایه می فرمایند:(1)

اما حق همسایه ات این است که در غیاب او آبرویش را حفظ کنی و در حضورش، او را احترام نهی. دنبال عیب هایش نباشی. اگر بدی از او دیدی بپوشانی. اگر بدانی که پند و اندرز تو را می پذیرد، او را در خفا نصیحت کنی. در سختی ها رهایش نکنی. از لغزش او در گذری. گناه او را ببخشی و با او به خوبی و بزرگواری معاشرت کنی.

افزون بر این دو حدیث، برخی از روایات به صورت پراکنده حقوقی را برای همسایه ذکر می کنند که در ادامه به بررسی آنها می پردازیم.

رعایت انصاف در مورد همسایگان

از پیامبر اکرم نقل شده است که:

سوگند به آن خداوندی که جانم در دست اوست، ایمان بنده به کمال نمی رسد، مگر اینکه آنچه را برای خود دوست می دارد، برای همسایه خود دوست داشته باشد.(2)

آری، انسان باید همسایه را شخصی بداند که حقوق مسلمی بر او دارد و سعی کند تا جایی که امکان دارد، بر ادای این حقوق همت گمارد و حتی موارد جزئی و کوچک را هم در نظر بگیرد.

احوال پرسی از همسایگان

یکی دیگر از حقوق همسایه بر انسان که در احادیث به آن اشاره شده

ص:14

1- [1] . میزان الحکمه، باب الجار.
2- [2] . صحیح مسلم، ج 1، ص 49. نقل از سیمای همسایه.

است، احوال پرسی و جویا شدن از اوضاع و وضعیت اوست. یعنی انسان همیشه جویای احوال همسایگان خود باشد تا در صورتی که نیاز به کمک یا تفقد و دلجویی و... دارند، بتواند به آنها کمک کند. امام علی علیه السلام در این باره می فرمایند:

مِنْ حُسْنِ الْجِوارِ تَفقّدُ الْجارِ.(1)

از نشانه های خوش همسایگی، جویا شدن از احوال همسایه است.

احترام همسایگان

در سفارشات و بیانات ائمه علیهم السلام، مواردی را می یابیم که در آنها حرمتی بسیار زیاد برای همسایه بیان شده است. برای نمونه، امام صادق علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کند که احترام همسایه بر انسان، همانند احترام مادر بر اوست.(2)

همچنین در _غررالحکم _از امام علی علیه السلام آمده است که:

حرمتی بالاتر از حرمت همنشینی و هم جواری نیست.

رسیدگی به احوال همسایگان

یکی از موارد و مصادیق حق همسایگی در احادیث و فرمایشات ائمه، رسیدگی به احوال همسایگان است. اطعام همسایگان یکی از موارد بارز این رسیدگی است. در برخی کتاب ها بابی با نام «استحباب اطعام الجیران و وجوبه مع الضرور» وجود دارد.(3) که بر اهمیت این نوع رسیدگی دلالت

ص:15

1- [1] . تحف العقول، حرّانی، ص 85 و میزان الحکمه، ص 486.
2- [2] . اصول کافی، ج 4، ص 490 ترجمه مصطفوی.
3- [3] . مستدرک الوسایل، ج 8، ص 428.

می کند و حتی برای آن در صورت ضرورت وجوب قائل شده اند.

افزون بر این، احادیث فراوانی در این رابطه وارد شده که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

هر که سیر بخوابد و همسایه او گرسنه باشد، به من ایمان نیاورده است.

یا امام صادق علیه السلام فرمودند:

«یعقوب علیه السلام وقتی بنیامین از نزدش رفت، ندا داد: پروردگارا، به من ترحم کن. چشمم را گرفتی و پسرم را نیز گرفتی؟ خدای تبارک و تعالی به او وحی فرستاد: اگر آن دو را میرانده بودم، برایت زنده می کردم و به تو می رساندم. لیکن به یاد آر که روزی گوسفندی را کشتی و کباب کردی و خوردی و فلان شخص در همسایگی تو روزه بود و به او چیزی ندادی».

در روایت دیگر آمده است که: «بعد از آن هر صبح و شام منادی یعقوب تا یک فرسخ ندا می کرد: هرکه صبحانه یا شام می خواهد به خانه یعقوب بیاید!» و در بعضی اخبار است که: «همسایه فقیر در قیامت به همسایه توانگر آویزد و گوید: پروردگارا، از این بپرس که چرا با من نیکویی نکرد و در خانه خود را به روی من بست.»(1)

همچنین امام باقر علیه السلام به جابر جعفی رحمه الله فرمود: «سوگند به خدا، شیعه ما نیست مگر کسی که پرهیزگار باشد و از خداوند اطاعت کند، شیعیان ما را به این صفات بشناسید:

تواضع، خشوع، امانتداری، بسیار در یاد خدا بودن... احترام به پدر و مادر، مهربانی با

ص:16

1- [1] . محجه البیضاء، ج 3، ص 426 به نقل از سیمای همسایه.

همسایگان مستمند و بدهکار و یتیمان...»(1)

یادآوری این نکته لازم است که در مورد همسایه مسلمان، هم چنان که در حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله هم به آن اشاره شد، دو حق باید رعایت شود: افزون بر حق همسایگی، حق مسلمانی هم باید مراعات شود. امام صادق علیه السلام به یکی از یارانش(2) درباره حق همسایه مسلمان می فرماید:

تو سیر نباشی و او گرسنه، تو سیراب نباشی و او تشنه و تو پوشیده نباشی و او برهنه.(3)

یا اینکه رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

مؤمن نیست کسی که سیر باشد و همسایه اش در کنار او گرسنه باشد.(4)

از این گونه احادیث در باره رسیدگی به احوال همسایگان زیاد وارد شده است و حتی امام علی علیه السلام جویا شدن از احوال همسایه را از نشانه های حسن همسایگی می داند.

هرچند این توصیه ها جنبه اخلاقی _ دارند و در نتیجه ضمانت اجرای آن نیز اخروی خواهد بود، و نمی توان اینها را در قالب مواد خشک حقوقی همراه با ضمانت های اجرایی معین قرار داد، ولی به هر صورت یک فرد مسلمان رسیدگی و احوال پرسی و جویا شدن از وضعیت همسایگان رابر خود واجب می شمارد و همانند بسیاری از موارد دیگر همّ و سعی خود را در این مورد و رعایت حقوق آنها قرار خواهد داد.

ص:17

1- [1] . اصول کافی، ج 2، باب الطاعه و التقوی، ص 74.
2- [2] . معلّی بن خنیس.
3- [3] . اصول کافی، ج 2، ص 169.
4- [4] . میزان الحکمه، ج 1، ص 488، حدیث 3021 و مستدرک الوسایل، ج 8، ص 429، حدیث 9896.

هم چنان که در برخی روایات، از دادخواهی همسایه فقیر از همسایه ثروتمند سخن به میان آمده است.

همسایه فقیر، روز قیامت دامن همسایه ثروتمند را می گیرد و می گوید: پروردگارا، از او بپرس چرا در خانه خود را به روی من بست و چرا مرا از خیرات و کارهای نیک خود منع کرد.(1)

آری، ضمانت های اخروی رعایت حق همسایه، کمتر از ضمانت های اجرایی دنیوی و اعتباری نیست، بلکه به هیچ رو نمی توان آنها را باهم مقایسه کرد. عدم رعایت حقوق همسایه، می تواند در آخرت باعث شقاوت انسان شود و او را گرفتار عقوبت الهی کند که راهی برای نجات از آن نباشد.

حق همسایه مصیبت دیده

یکی از حقوق همسایه، تعزیت و تکریم او در زمانی است که مصیبتی به او وارد شده باشد. از امام صادق علیه السلام روایت شده است:

و شایسته است که همسایگان مصیبت زده را تا سه روز، با غذا پذیرایی کنیم.(2)

رعایت امور عاطفی در روابط و مراودات میان همسایگان از اموری است که در روایات به آن بسیار سفارش شده است. تعزیت در مصائب، تبریک در شادی ها، رعایت مسائل جزئی، چون پرهیز از فرستادن فرزند خود با میوه یا چیزی که باعث ناراحتی فرزند همسایه شود و ... شاید از دید مادی اهمیت چندانی نداشته باشند، ولی می توانند اثرات عاطفی و روانی منفی و یا مثبتی ایجاد کنند.

ص:18

1- [1] . شرح رساله الحقوق ،حسن القبانحی، ج 2، ص 178، به نقل از سیمای همسایه.
2- [2] . بحارالانوار، علامه محمد باقر مجلسی، بیروت، ج 79 _ صص 82 و 83.

بیان این نکته لازم است که با وجود احادیث با مضمون پذیرایی از همسایه مصیبت دیده، این حق به یک سنت نادرست تبدیل شده و وارونه اجرا می شود؛ به این معنا که مردم و همسایگان به جای پذیرایی با غذا از همسایه مصیبت دیده، به خانه او هجوم می برند و تا چند روز باعث رنج و زحمت دو چندان او می شوند و زحمت پخت غذا و پذیرایی و... را بر او تحمیل می کنند.

دقت در این مطلب بسیار با اهمیت می نماید؛ زیرا سفارش ائمه در مورد حق همسایه مصیبت دیده بر عکس آن چیزی است که در بسیاری از مکان ها مرسوم است. ازاین رو، باید بر اصلاح این مورد همت گماشت؛ زیرا استمرار این عادت، نه تنها باعث تسکین و تعزیت همسایه در غم از دست دادن عزیزش نمی شود، بلکه مشکلات فراهم کردن وسایل و تهیه مقدمات لازم برای پذیرایی از میهمانان را هم برای همسایه به دنبال دارد. پس اصلاح این سنت نادرست و غیر اسلامی در مورد حق همسایه قابل دقت نظر و تأمل است.

نتیجه گیری

توجه به دو سخن با ارزش از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و امام سجاد علیه السلام و مسائل دیگری که بیان شد، بسیاری از دقائق و نکات ظریف را در نظر مکتب اسلام و ائمه علیهم السلام روشن می کند؛ رعایت نکردن نکات کوچک، امّا بسیار پر اهمیت در صحنه اجتماع و روابط اجتماعی، به ویژه روابط همسایگی، گاه موجبات کدورت و ناراحتی ها را فراهم می کند. اسلام، با تکیه بر همین ظرائف و نکات کلیدی در روابط متقابل همسایگی بر این است که دو

ص:19

همسایه در کنار هم با نهایت انس و الفت زندگی کنند و با رعایت همین موارد جزئی، اما مهم، روابط و صمیمیت میان همسایه ها را در اوج استحکام و پایداری بنا نهد و آن را محفوظ بدارد.

اگر در اجتماع به بررسی علل کدورت ها و اختلافات میان همسایگان، بپردازیم، خواهیم دید که درصد بالایی از این اختلافات و کدورت ها ناشی از همین مسائل جزئی و کوچک است که گاهی به اختلافات مهم تر و غیر قابل حل تبدیل می شوند. اسلام و ائمه ما از همان ابتدا با دقت نظر و توجه به ظرائف، این مسائل را گوشزد کرده اند و از مردم خواسته اند تا این مسائل مهم اخلاقی در روابط و حقوق همسایگی را رعایت کنند.

ص:20

گفتار دوم: همسایگی و حسن هم جواری

نیکی به همسایه از دیدگاه قرآن

در زمینه نیکی به همسایه، قرآن می فرماید:

وَ اعْبُدُوا اللّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئًا وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْسانًا وَ بِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکینِ وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبی وَ الْجارِ الْجُنُبِ (نساء: 36)

و خداوند را بپرستید و هیچ چیز را شریک او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید و به بستگان و یتیمان و بینوایان و همسایه نزدیک و دور... [نیز نیکی کنید].

یکی از موارد ده گانه ای که در این آیه به آن اشاره شده است، نیکی کردن در حق همسایگان نزدیک و همسایگان دور است. درباره اینکه منظور از همسایه نزدیک و همسایه دور چیست، مفسران احتمالات مختلفی را مطرح کرده اند. در _تفسیر نمونه_، نزدیکی به نزدیکی مکانی معنا شده است؛ زیرا همسایگان نزدیک تر، از حقوق و احترام بیشتری برخوردارند. البته این احتمال که شاید منظور از نزدیکی، نزدیکی مذهب و دین باشد نیز داده شده است.(1) در _تفسیرالمیزان _از «جارذی القربی» به همسایه نزدیک و از «جارالجنب»

ص:21

1- [1] . مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، انتشارات دارالکتب اسلامی، چاپ 1354، اردیبهشت ماه، ص 380.

همسایه ای که خانه اش دور است، تعبیر شده است.(1)

البته برخی از مفسران، احتمالات دیگری را هم در این باره در نظر گرفته اند؛ برای نمونه، در _تفسیر نور_، این طور آمده که اصطلاح «جار ذی القربی» و «جارالجنب» همسایه خویش و بیگانه، هم عقیده و غیر هم عقیده را نیز شامل می شود.(2) _تفسیر راهنما _هم به این مورد اشاره کرده و احتمال داده است که شاید بتوان این دو اصطلاح را به همسایه هم کیش و غیر هم کیش معنا کرد.(3)

به نظر می رسد که تصریح قرآن به همسایه دور به این دلیل است که به طور معمول، منظور از همسایه، در عرف، همسایه نزدیک است. ازاین رو، قرآن برای وسعت بخشیدن به مفهوم و معنای همسایه و همسایگی در اسلام، افزون بر «همسایه نزدیک» به «همسایه دور» هم تصریح کرده است؛ زیرا همان گونه که اشاره شد، حق همسایگی مورد نظر اسلام، بنابر سخن پیامبر صلی الله علیه و آله، درباره کافر هم وجود دارد. و شاید بهتر باشد که این دوری و نزدیکی را، دوری و نزدیکی مکانی به شمار آوریم تا به صورت ضمنی همسایگان هم عقیده، هم کیش و غیر آن را هم شامل شود. ولی باید توجه کرد که اولویت رعایت حسن هم جواری و نیکی در مورد همسایه نزدیک

ص:22

1- [1] . علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، مطبوعات دارالعلم، 1344، چاپ دوم، ج 8، ص 194.
2- [2] . محسن قرائتی، تفسیر نور، مؤسسه در راه حق، 1375، چاپ سوم، ج 2، ص 329.
3- [3] . اکبر هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، قم، انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، 1373، چاپ اول، ج 3، صص 376 _ 377.

است؛ همان طوری که برخی مفسران هم به این مطلب اشاره کرده اند.(1)

اهمیت همسایه خوب و توصیه معصومین علیهم السلام به حسن هم جواری

در این مطلب که نعمت برخورداری از همسایه خوب و همسایگی با افراد با شخصیت و محترم، از مسائل مهم در انتخاب محل زندگی در اجتماع امروزی است، تردید وجود ندارد؛ زیرا هیچ کس حاضر نیست به دلخواه خود محلی را برای زندگی انتخاب کند که از آزار و اذیت همسایه ها در امان نباشد. به همین علت است که در انتخاب محل زندگی حتی برای زندگی موقت، به این مورد توجه ویژه ای می شود. حتی برخی از مناطق مسکونی به همین دلیل قیمت کمتری دارند. افزون بر مباحث مادی و اجتماعی، آسایش روحی و آرامش خاطری که انسان از همسایگی در جوار همسایه های خوب و محترم به دست می آورد را نمی توان با چیز دیگری عوض کرد، همان طوری که کدورت ها و ناراحتی ها در روابط متقابل همسایگی از شیرینی زندگی می کاهد.

حسن هم جواری و اهمیت دادن به آن در کلام پیشوایان دین هم منعکس شده است. امام علی علیه السلام در نامه خود به امام حسن مجتبی علیه السلام، در مقام پدری با تجربه و دنیا دیده می فرماید:

سَلْ عَنِ الرَّفیق قَبلَ الطَّریق وَ عَنْ الْجارِ قَبلَ الدّار.(2)

ص:23

1- [1] . همان، ص 377.
2- [2] . نهج البلاغه، صبحی صالح، نامه 31 .

از مصاحب و همراهت، قبل از راه [و مسافرت] و از همسایه، قبل از سکونت سؤال کن.

مشابه همین سخن، از رسول اکرم صلی الله علیه و آله هم نقل شده است:

«شخصی نزد رسول اکرم آمد و عرض کرد: می خواهم خانه بخرم. دستور می فرمایید کجا بخرم؟ در میان جهنیه یا مزینه یا ثقیف یا قریش؟

پیامبر فرمودند: اول همسایه، سپس خانه.(1)

آری داشتن همسایه خوب نعمتی است بس با ارزش و گران بها؛ همانطوری که همسایه خوب بودن هم موجبات دوستی و محبت را فراهم می آورد. امام علی علیه السلام می فرمایند:

مَنْ حَسُنَ جِوارُه کَثُرَ جیرانُه.(2)

کسی که همسایه خوبی باشد، همسایگان او فزونی می یابند.

امام صادق علیه السلام در مورد حسن هم جواری سخن با ارزشی دارند:

حُسْنُ الجِوارِ یُعَمِّر الدِّیار و یَزیدُ فی الْاَعْمار.(3)

حسن هم جواری، آبادی ها را می سازد و عمر را افزایش می دهد.

شایان ذکر است که حسن هم جواری تنها محدود و محصور به عدم آزار و اذیت همسایه نیست، بلکه گاهی صبر در برابر سختی ها و ناملایماتی که از سوی او ایجاد می شود، مصداق این حسن هم جواری است.

امام کاظم علیه السلام می فرماید:

ص:24

1- [1] . میرزای نوری، مستدرک الوسایل، تهران، المکتب الاسلامیه، 1343 ش، ج 8، ص 429.
2- [2] . غررالحکم، جلد 7، ص 49.
3- [3] . کافی، ج 1، ص 667. همچنین امام صادق علیه السلام در حدیثی، کسی را که با همسایه اش خوش رفتاری نکند مسلمان و مؤمن نمی داند اصول کافی، کلینی، ترجمه آیت اللّه شیخ محمد باقر کمره ای، اسوه، 1370، ج 6، ص 580.

لَیْسَ حُسنُ الجِوارِ کَفَّ الْاَذی وَ لکنْ حُسنُ الجِوارِ صَبْرُک علی الْاَذی.(1)

حسن همسایگی این نیست که آزار نرسانی، بلکه حسن همسایگی این است که در برابر آزار و اذیت همسایه شکیبا باشی.

سخن امام کاظم علیه السلام در بر دارنده نکته لطیف و حساسی در روابط همسایگی است و آن اینکه انسان گاهی باید سنگ زیرین آسیاب باشد و مشکلات و ناراحتی ها را تا حدی تحمل کند؛ البته این احادیث نباید حمل بر همسایه آزاری شود؛ زیرا آزار همسایه بدون تردید در هر درجه، قباحت و زشتی اخلاقی زیادی دارد که نباید از آن غفلت شود.

در زشتی همسایه آزاری روایت زیر قابل تأمل است:(2)

«از عبداللّه بن مسعود روایت شده است که مردی حضور فاطمه زهرا علیهاالسلام شرف یاب شد، عرض کرد: ای دختر پیامبر خدا، آیا از پیامبر خدا نزد شما چیزی مانده است که به من مرحمت فرمایید؟

حضرت فاطمه علیهاالسلام به خدمتکار خود فرمود: آن نوشته را بیاور. خدمتکار درصدد جست وجو برآمد و آن را نیافت. حضرت فاطمه علیهاالسلامفرمود: وای بر تو، آن نوشته نزد من مساوی است با حسن و حسین!! خدمتکار پی گیری کرد. معلوم شد آن را جارو کرده بود، سرانجام آن را پیدا کرد و به خدمت حضرت فاطمه علیهاالسلام آورد. در آن لوح نوشته بود:

حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمود: از مؤمنین نیست کسی که همسایه از آزار وی در امان نباشد. و هر کس که به خدا و روز قیامت ایمان دارد، همسایه اش را آزار نمی دهد.»

ص:25

1- [1] . همان، ج 2، ص 667.
2- [2] . دلائل الامه طبری: 1. سفینه البحار ماده حدث نقل از سیمای همسایه، ص 9.

* * * * *

روایات متعددی در باره آزار و اذیت همسایه وارد شده است که برخی ازاین روایات لحن تندی دارند. برای نمونه، امام علی علیه السلام در حدیثی، همسایه بد را این گونه توصیف می فرمایند:

جارُالسُوءِ أَعظمُ الضّراءِ و اشَدُّ البَلاء.

همسایه بد، بزرگ ترین ضرر و زیان ها و شدیدترین و سخت ترین بلاهاست.(1)

توجه به این گونه احادیث، نکوهش و زشتی همسایه آزاری و سوء همسایگی را در نظر اسلام و ائمه بیان می کند. از رسول گرامی اسلام روایت شده است:

اگر شما خدا و رسول را دوست دارید، در حفظ سه خصلت کوشش کنید:

1. راستگویی؛

2. ادای امانت؛

3. حفظ همسایگان. همانا اذیت و آزار همسایه، کارهای نیک شما را تباه و محو می کند.

حق همسایگی و احسان در حق همسایه، در شریعت اسلام ارزش والایی دارد و آزار و اذیت همسایگان از زشتی ها و رذایل اخلاقی است که ائمه علیهم السلام آن را به صورت مؤکد نهی کرده اند. همان گونه که حسن هم جواری، باعث افزایش رزق و عمر انسان می شود، آزار همسایه می تواند عواقب دنیوی و اخروی مهمی برای انسان به بار آورد.

سخنان لقمان درباره همسایه

ص:26

1- [1] . میزان الحکمه، ج 1، باب الجار 87، ص 487.

در سفارشات و توصیه های لقمان به پسرش درباره همسایه، آمده است:

ای پسرم، همسایه قبل از خانه. ای فرزندم، رفیق قبل از مسافرت. ای پسرم، اگر انتخاب خانه با اختیار و اراده کامل بود، هرگز هیچ کس همسایه بد نمی شد.(1)

هم چنین از لقمان در مورد همسایه بد نقل شده است که فرمود:

من صخره های بزرگ و آهن و هر بار سنگین را به دوش کشیده ام، اما باری سنگین تر از همسایه بد ندیده ام و متحمل نشده ام.(2)

ص:27

1- [1] . مستدرک الوسایل، ج 8، ص 43.
2- [2] . میزان الحکمه، باب الجار، ص 487.

گفتار سوم: سوء هم جواری در کلام معصومین علیهم السلام

اشاره

در این قسمت، سوء هم جواری را که یکی از موارد نکوهیده در روابط همسایگی است، بررسی می کنیم و در این راستا، بی گمان کلام گهربار معصومین علیهم السلام مسیر و طریق را نمایان خواهد ساخت. پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله، خطاب به حضرت علی علیه السلام؛ همسایه بد را کمرشکن می شمارد.(1) اما اینکه همسایه بد یعنی چه، در ادامه آمده است:

«همسایه ای که چشمانش تو را می پاید و دلش خواهان رسوایی توست. اگر خوبی ببیند، آن را می پوشاند و فاش نمی سازد و اگر بدی ببیند، آن را آشکار و همه جا پخش می کند. اگر تو را خوشحال ببیند، ناراحت می شود و اگر تو را گرفتار و بدحال دید، خوشحال می شود».(2)

مصداق همسایه بد و سوء هم جواری از نظر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر پایه مطالب بالا به طور کامل مشخص و معین است و امام علی علیه السلام درباره همین همسایه است که می فرمایند: «همسایه بد، بزرگ ترین رنج و سخت ترین بلاهاست».(3)

از موارد سوء هم جواری، آزار رساندن به همسایه است؛ مزمت این مورد به روشنی در بیانات ائمه مشهود است. رسول اکرم صلی الله علیه و آلهمی فرمایند:

در این قسمت، سوء هم جواری را که یکی از موارد نکوهیده در روابط همسایگی است، بررسی می کنیم و در این راستا، بی گمان کلام گهربار معصومین علیهم السلام مسیر و طریق را نمایان خواهد ساخت. پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله، خطاب به حضرت علی علیه السلام؛ همسایه بد را کمرشکن می شمارد.(4) اما اینکه همسایه بد یعنی چه، در ادامه آمده است:

ص:28

1- [1] . میزان الحکمه، ص 587، حدیث 3010.
2- [2] . اصول کافی، ص 582.
3- [3] . میزان الحکمه، صص 586 _ 587.
4- [1] . میزان الحکمه، ص 587، حدیث 3010.
5- [2] . اصول کافی، ص 582.
6- [3] . میزان الحکمه، صص 586 _ 587.

هر که به خدا و روز واپسین ایمان داشته باشد، همسایه خود را آزار نمی رساند.(1)

امام رضا علیه السلام نیز در این باره می فرمایند:

از ما نیست کسی که همسایه اش از شر او در امان نباشد.

یا به صورت مؤکدتر از امام صادق علیه السلام نقل شده است که:

«مردی از انصار خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: من از بنی فلان، خانه ای خریده ام و نزدیک ترین همسایه ام کسی است که امیدی به خیر او ندارم و از شر او در امان نیستم.

پیامبر به علی علیه السلام، سلمان و ابوذر (و شاید مقداد) دستور داد با تمام قدرت در مسجد اعلام کنند، ایمان ندارد هر آن کس که همسایه اش از شر او در امان نباشد. پس این مطلب را سه مرتبه اعلام کردند».(2)

سوء هم جواری و آزار رساندن به همسایه یکی از مصادیق بسیار نکوهیده در روابط و تعاملات میان همسایگان است؛ همان گونه که لحن احادیث و تأکید ائمه معصومین علیهم السلامبه این مطلب، زشتی آزار و اذیت همسایه را بیشتر نمایان می کند. نکته قابل ملاحظه و توجه در این باره، این است که آزار و اذیت همسایه، افزون بر اینکه در نظر اخلاق و مذهب نکوهیده و زشت است و مجازات های خاص خود را دارد، از نظر نظام حقوقی هم قابل بررسی است؛ به این معنا که آزار و اذیت همسایه در مواردی، مجازات های خاص حقوقی را در پی دارد. اما به طور کلی باید گفت که بر پایه قانون اساسی،

ص:29

1- [1] . کافی، ج 2، ص 667.
2- [2] . شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، تهران، الکتب الاسلامیه، 1347، ج 8، ص 487.

اعمال حق هم نباید موجب آزار و اذیت و اضرار به غیر باشد،(1) چه برسد به اینکه هدف، تنها آزار و اذیت است؛ ازاین رو، آزار و اذیت همسایه در قانون هم ممنوع است و ضمانت اجرایی ویژه خود را دارد.

یکی از خطبه های مشهور و معروف نهج البلاغه، خطبه متقین یا همام است که به دلیل در برداشتن صفات متقین، اهمیت ویژه ای دارد. امام علی علیه السلام در این خطبه با عباراتی بسیار زیبا در پاسخ به همام _ از یاران حضرت _ صفات و خصوصیات متقین و پرهیزکاران را نام می برند. حضرت یکی از این صفات را چنین می فرمایند:

و لایُضّارُ بالجار و لایَشْمَتُ بالمصائب...(2)

هرگز ضرری به همسایه وارد نمی آورد و در هنگام ابتلای مردم به ناگواری ها، آنان را شماتت نمی کند.

عبارت صریح امام علی علیه السلام، زشتی آزار و اذیت رساندن همسایه را به خوبی نشان می دهد. امام در جایی دیگر از همین خطبه می فرمایند:

الخیر مِنُهْ مأمول والشّرُ منه مأمُون.(3)

(همواره) خیر از او آرزوست و مردم از شرّ او ایمن هستند.

آری، انسان متقی و مسلمان، هرگز در فکر آزار و اذیت کسی نیست تا چه برسد به اینکه بخواهد به همسایه که حق بزرگی بر انسان دارد، آزار و اذیت برساند. از این سخنان گهربار می توان عظمت این خصلت نیکو را در

ص:30

1- [1] . اصل چهلم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
2- [2] . نهج البلاغه، ترجمه علامه جعفری، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، خطبه 193، ص 642.
3- [3] . نهج البلاغه، خطبه 193، ص 640.

انسان متقی و مؤمن نتیجه گرفت.

تحمل آزار همسایه

یکی از مسائلی که در روابط همسایگی اهمیت چشم گیری دارد و در حسن هم جواری هم مطرح شد، این است که حسن هم جواری تنها آزار و اذیت نرساندن نیست، بلکه صبر و تحمل بر اذیت و آزار همسایه نیز از موارد حسن هم جواری است؛ زیرا روابط همسایگی در بعضی موارد نیازمند تحمل و گذشت است و همسایه در بعضی موارد باید تا اندازه ای در برابر آزار و اذیت همسایه صبر را پیشه خود سازد. در این زمینه می توان سخن امام کاظم علیه السلام را یادآور شد که می فرمایند:

حسن همسایگی این نیست که آزار نرسانی، بلکه حسن همسایگی این است که در برابر آزار و اذیت همسایه صبور و شکیبا باشی.(1)

یا در _مستدرک الوسایل _از امام علی علیه السلام آمده است که:

حسن هم جواری این نیست که به همسایه ات آزار نرسانی، بلکه حسن هم جواری این است که آزار و اذیت همسایه ات را تحمل کنی.

نکته مهم در مورد این احادیث، این است که گاه این احادیث حمل بر همسایه آزاری می شود و برخی به خود اجازه می دهند که در روابط همسایگی در مواردی اذیت و آزار روا دارند؛ اما آنچه مسلم است، در دین اسلام در هیچ موردی آزار و اذیت تجویز نشده است. درست است که به صبر بر آزار و اذیت همسایه سفارش شده، اما این سفارش به دلیل استحکام روابط همسایگی و برهم نخوردن روابط میان همسایگان بر اثر مسائل جزئی

ص:31

1- [1] . میزان الحکمه، ج 1، ص 486.

است. ازاین رو، این توصیه ها نباید حمل بر اجازه به آزار و اذیت شود؛ زیرا در اسلام ضرر و ضرار جبران نشده وجود ندارد و می توان با ضرر و زیان برخورد کرد و خواستار جبران آن بود. مواردی که پیامبر صلی الله علیه و آله با ضرر و زیان همسایه به صورت خاص برخورد کرد، این داستان است:

«مردی خدمت رسول اکرم صلی الله علیه و آله آمد و از آزار و اذیت همسایه اش شکایت کرد. حضرت فرمود: برو و تحمل کن. بار دوم که به شکوه آمد و نالید، پیامبر باز هم دستور صبر و تحمل داد. آزار همسایه به اوج رسید و خارج از مرز تحمل شد. زمانی که برای سومین بار، از همسایه شکایت کرد، حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله چنین راهنمایی و سفارش فرمودند: روز جمعه، وقتی مردم به سوی نماز جمعه می روند، تو وسایل و اسباب و اثاث خویش را بیرون بریز و در رهگذر مردم قرار بده، تا همه آنان که به نماز می روند، این صحنه را ببینند. وقتی علت را می پرسند ماجرا را به آنان بگو. آن مرد نیز به همین صورت عمل کرد. همسایه مردم آزار هم وقتی که آبروی خود را در خطر دید، بی درنگ به سوی او شتافت و ملتمسانه از او درخواست کرد که وسایل و اثاثش را به خانه برگرداند و قول داد که دیگر این گونه رفتار و همسایه آزاری نکند.(1)

هر چند این داستان جنبه خاص و حکم ویژه ای است که پیامبر صلی الله علیه و آلهدر این مورد صادر فرمودند، اما توجه به آن می تواند بیانگر این باشد که آزار و اذیت همسایه مردود است و توصیه معصومین علیهم السلام در مورد تحمل و صبر

ص:32

1- [1] . اصول کافی، ج 2، ص 668 .

بر آزار و اذیت همسایه در موارد نادر و استثنایی است، نه در موارد مستمر و عادی؛ زیرا در مواردی که بر انسان روشن شود که قصد همسایه، آزار و اذیت است و این آزار و اذیت استمرار خواهد داشت، توصیه شرع و عقل هیچ گاه به سکوت و صبر نخواهد بود، بلکه باید به صورت عقلایی با مسئله برخورد کرد؛ ولی در مواردی که اتفاقی است یا انسان احتمال می دهد که در صورت صبر و سکوت بر آزار و اذیت، همسایه رفتار خود را تغییر خواهد داد، توصیه ائمه و شرع بر این است که برای حفظ انس و الفت و صمیمیت میان همسایگان، صبر کند تا روابط همسایگی به کدورت و دلخوری نینجامد.

ص:33

فصل دوم: همسایگی نوین (آپارتمان نشینی)

اشاره

بی شک، مدرن شدن و پیشرفت وسایل زندگی در روش زندگی نیز مؤثر

بوده است، امروزه می توان اثر مستقیم و مشهود مدرنیزه شدن را در تحول

معماری ساختمان ها به صورت برج ها و آپارتمان های سر به فلک کشیده

مشاهده کرد. هر چند عوامل گوناگونی در تغییر نوع معماری ساختمان ها

مؤثر بوده است، ولی نمی توان نقش پیشرفت فن آوری را در این مهم کمتر از

سایر عوامل فرهنگی و اجتماعی دانست و شاید بتوان نقش آن را مهم تر

جلوه داد.

تغییر معماری سنتی و تحول آن به برج سازی و ساختمان های بزرگ

مسکونی، در نوع روابط همسایگی و صمیمیت و دوستی میان همسایه ها نیز

اثر گذار بوده است؛ زیرا زندگی در این ساختمان ها بی گمان نیازمند فرهنگ

خاصی است که با فرهنگ حاکم بر زندگی های سنتی در جامعه ما متفاوت

است؛ هم چنان که در شهرهای بزرگ کشور نیز این مسئله به خوبی نمایان

است. نکته شایان توجه در کشور ما که پیشینه وجود این گونه برج ها در آن

زیاد نیست این است که فرهنگ زندگی و قوانین حاکم بر تعاملات میان

همسایگان و حقوق خصوصی و عمومی ساکنان در این ساختمان ها کم رنگ

و ناکافی است. البته عده ای بر این باورند که زندگی در برج های مسکونی با