فهرست و
چندگونگی آن
واژه فهرست در لغت دارای معانی گوناگونی است و اندیشمندان علم لغت از آن تعاریفی ارائه داده اند که شمول و جامعیت این کلمه را می رساند. فیروزآبادی بر این باور
است که «الفهرس هوالکتاب الذی تجمع فیه الکتب».(1) فهرست عبارت از کتابی است که در آن مؤلّف به اسامی و نامهای کتابها اشاره می کند. تعبیر خوارزمی در مفاتیح العلوم آن است که فهرست صورت کارها و دفاتری است که به دیوان مربوط می شود و گاهی برای ذکر دیگر چیزها استعمال می گردد.(2)
گروه دیگری آن را در بردارنده جدولی شامل ابواب و فصول کتاب می دانند که جایش در آغازین بخش کتاب یا در آخرین قسمت آن می باشد. این معنا امروز تداول بیشتری پیدا کرده است. امّا هنگامی که کلمه فهرست در عرف گروه آشنا با نسخه های خطی و کتاب شناسان اهل فن بکار می رود آنچه در آغاز متبادر به ذهن می شود همان معنای مورد نظر فیروزآبادی در قاموس است که به مرور زمان با تحول و دگرگونیهای شرقی وغربی بار معنایی آن پختگی و کمال یافته. در این مقال ما نیز فهرست را کتاب و رساله ای می دانیم که در آن به اسامی کتابها، رساله ها، مؤلفان، و دیگر مشخصات کتاب شناسی و نسخه شناسی اشاره می شود. از این دیدگاه برای فهرست اشکال و مشتقات چندی می توان جست که در ذیل به آن می پردازیم:
1- قاموس المحیط، 347/2.
2- ترجمه مفاتیح العلوم، ترجمه حسین خدیوجم، 60.