دانستنیهای شیعه صفحه 1

واژه شناسی «شیعه» و «تشیّع»

مقدّمه

یکی از حوزه های نوین در مطالعات تاریخی ، «لغت شناسی» «فقه اللغه»(1) یا «فیلولوژی» (Philology) است که به شناخت اصل و بن مایه یک لغت (واژه) و سیر تغییر و تحول آن در دوره های مختلف تاریخی می پردازد . البته ، از دیرباز ، در روش های تحقیق رایج در «حوزه های علمیه اسلامی» همواره مرسوم بوده است که در آغاز هر بحث علمی ، بررسی های دقیقی پیرامون معناهای «لغوی» و «اصطلاحی» واژه مورد سخن انجام می شده است که بی گمان این روش ، خود از سنخ بررسی «فقه اللغه» یا لغت شناسی بوده است .

در این نوشتار با عنوان «واژه شناسی شیعه و تشیّع» تلاش می شود تا در یک بررسی «لغت شناسی تاریخی» ، و البته با تکیه بر روش فوق الذکر مرسوم در مباحث حوزوی به ترتیب ، معناهای لغوی و اصطلاحی واژه «تشیّع» مورد بررسی قرار گیرد . آن گاه به منظور تکمیل سخن ، برخی از اصطلاحات «مترادف» و نیز اصطلاحات «متقابل» با تشیّع شناسایی گردد .

پیش تر ، در رابطه با معناهای «لغوی» و «اصطلاحی» ، دو نکته به یاد آورده می شود : نکته نخست ، آن که به طور کلی ، هر واژه «معناداری» غیر مهمل دارای یک و یا چند معنای «لغوی» است که در اساس ، آن واژه برای همان معنا وضع و استعمال گردیده است ، و برای شناخت چنان معنایی ، کافی است تا

به لغت نامه ها و فرهنگ نامه ها مراجعه نمود . اما برخی از واژه ها به جز معنای لغوی ، دارای معنای «اصطلاحی» نیز می باشند که این ، مبتنی بر یک قرارداد و وضع خاص است . (2) چنان که در رشته های علمی و یا شاخه های فنّی و حرفه ای ، وضع اصطلاحات رواج دارد . از این رو ، برای شناخت معنای اصطلاحی باید به منابع خاص همان اصطلاح مراجعه کرد . البته ، این در صورتی است که یک واژه ، در زمانی مشخص و بنا به قراردادی معین ، در یک معنای اصطلاحی وضع گردد . اما چنانچه پیدایش یک معنای اصطلاحی ، نه بنا بر یک قرارداد مشخص ، بلکه به تدریج و با گذشت زمان واقع شود ، آن گاه برای شناخت چنین معنایی ، نمی توان به نوع خاصی از منابع اکتفا نمود .

نکته دوم ، این که همواره در میان معناهای لغوی و اصطلاحی یک واژه ، نوعی تناسب و ارتباط قابل شناسایی است . چنان که در مورد بسیاری از معناهای اصطلاحی واژه ها ، حضور مفاهیم لغوی را می توان پی گیری کرد . بر این اساس ، در شناخت هر واژه ، از جمله واژه های «شیعه» و «تشیّع» مورد سخن ضرورت دارد که معناهای لغوی و اصطلاحی مورد بررسی قرار گیرد :

1 . «شیعه» و «تشیّع» در لغت

گرچه واژه های «تشیّع» و «شیعه» در برابر تسنّن به عنوان نامی برای یکی از دو مذهب بزرگ اسلام ، برای همگان ، از جمله ، فارسی زبانان ، شناخته شده است ، اما از آن جا که این واژه عربی است ، برای شناخت دقیق معنای آن ، ناگزیر باید به لغت نامه های