دانستنیهای شیعه صفحه 134

181) منهج ، ج 1 ، ص 123 ، به نقل از السیل الجرار ونیل الاوطار; التجدید ، ص 132 .

182) چون ضم دست ها در نماز و آمین گفتن پس از قرائت حمد . در این خصوص و دیگر مجادلات و نزاع های دو جریان مراجعه شود به نامه های متبادل منقول در الزیدیه نشاتها و معتقداتها ، ص 41- 46 .

183) همان ، ص 50 .

منابع مقاله

فصلنامه هفت آسمان ، شماره 11 ، موسوی نژاد ، سید علی؛

از امامیه تا اثنی عشریه

ضمیمه 2

نظریه شیعه امامیه در باره امامت بتدریج در قرن نخست اسلامی مطرح شد و در نیمه قرن 2 ق/8 م از سوی هشام بن حکم صورتی معین و تعریف شده یافت . 1 به نظر نمی رسد تا حدود صد سال بعد یعنی تا رحلت امام یازدهم امام حسن عسگری علیه السلام در 260 ق/874 م ، تغییر قابل ملاحظه ای دراین نظریه رخ داده باشد . تنها در نیمه قرن 4ق/ 10 م است که نکاتی عمده براین نظریه افزوده می شود؛ به این شرح که : دوازده امام وجود دارند و آخرین آنها تا ظهورنهایی خود به نام وعنوان مهدی یا قائم ، در غیبت به سر می برد؛ این غیبت دو دوره دارد : غیبت کوتاهتر یا غیبت صغرا که از 260 ق/874 م تا 329 ق/941 م طول کشید و در آن مدت چهار سفیر ، نمایندگی امام را در زمین عهده دار بودند ، و غیبت طولانی تر یا غیبت کبرا که مدت آن را فقط خدا می داند . این نظریه است که شیعه دوازده امامی را از امامیههای نخستین ممتاز می سازد2 و ارزش بررسی گسترده تر ریشه ها و مراحل اصلی گسترش آن را دارد . قدیمترین سند اعتقاد به دوازده امام را در متون ملل و نحل (Hevesiographical)می توان یافت . کتاب فرق الشیعه حسن بن موسی نوبختی و کتاب المقالات والفرق سعدبن عبدالله قمی (که هردو در حدود سال نهصد میلادی تألیف شده اند) با وصفی از گروهها یا فِرَقی که پس از رحلت امام حسن عسگری علیه السلام در جامعه شیعی به وجود آمد به پایان می رسند . گاهی پاره ای شرحها

در این دو منبع متفاوت است؛3 با وجود این ، اقوال نوبختی و سعدبن عبدالله در مورد مهمترین این گروهها یعنی امامیه اساسا یکسان است : بنابر وصف آنها از امامیه طرفداران این فرقه براین باورند که امام حسن عسگری علیه السلام وفات یافته - نه غایب شده و نه دوباره زنده خواهد شد - و جانشینی بر جای گذاشته که در زمان تألیف کتاب در خفا بوده ، اما زمانی در آینده دوباره ظهور خواهد کرد . 4 اهتمام امامیه در این مرحله براین است که تاحدی با تکیه بر سابقه ای که از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دردست است ، 5 اثبات کنند که امام ممکن است در زمان خطر در اختفا به سر برد ، اما هیچ متن روشنی دال براینکه مدت این اختفا ممکن است بیش از عمر یک انسان معمولی باشد وجود ندارد ، و در نتیجه هیچ کوششی نیز برای توجیه این مسئله با استناد به طول عمر معمران (کسانی که خداوند عمری طولانی به آنها داده است) به چشم نمی خورد؛ کاری که بعدها از سوی محمدبن علی بن بابویه (متوفی 381 ق/ 991 م) و دیگران انجام شد . 6 دیگر جنبه های شاخص نظریه شیعه دوازده امامی نیزدر این دو کتاب به چشم نمی خورد؛ برای مثال از امکان دو غیبت (صغرا و کبرا) ذکری به میان نیامده است و نیز سند روشنی در این باره نیاورده است که با پسر امام حسن عسگری علیه السلام تعداد امامان به دوازده رسیده است و نه نشان و اشارتی به معنا و فحوای خاصی که این عدد می تواند داشته باشد و بالاخره از این وصف عقاید امامیه

، به هیچ وجه برنمی آید که نام امام دوازدهم در آن زمان مورد اتفاق امامیه بوده است ، بلکه بروشنی تصریح شده است که این نام رازی است که نباید فاش شود . تنها افرادی از یک فرقه دیگر7 (غیر از امامیه) او را «محمد» خوانده اند . 8 در هر صورت امامیه باید این نام را خیلی زود پذیرفته باشد ، زیرا اشعری در مقالات الاسلامیین امامیه را کسانی معرفی می کند که اعتقاد دارند محمدبن حسن [علیهماالسلام] امام غایب است . 9 جز در این مورد جزئی ، هیچ تفاوت اساسی دیگری بین توضیحات اشعری در باره اصول امامیه با گفته های نوبختی و سعدبن عبدالله وجود ندارد . مطرح نبودن نظریه ویژه شیعه دوازده امامی در زمان رحلت امام حسن عسگری علیه السلام از سوی منابع معاصر امامیه در آن زمان نیز به طور ضمنی تأیید می شود . برای مثال ، دانشمند امامی ، محمدبن حسن صفارقمی (متوفی 290 ق / 903 م) که در کتاب بصائرالدرجات احادیثی در فضایل ائمه [علیهم السلام] گردآوری کرده ، هیچ حدیثی در باره غیبت یا دوازده امام ذکر نکرده است . یکی از مشایخ صفار ، ابوجعفر احمدبن محمدبن خالد برقی (متوفی 274 ق /887 م یا 280 ق / 893 م) که بویژه به خاطر کتاب المحاسن خود معروف است نیز به همین نحو اطلاعاتی در این باره دراختیار ما نمی نهد . او در بخش اول این کتاب تحت عنوان «الاشکال والقرائن» احادیث مربوط به خصوصیات اعداد مختلف را ذکر کرده است10 اما به بیان اعداد سه تا ده اکتفا نموده و لازم ندیده است که این بحث را