دانستنیهای شیعه صفحه 154

شناخت جامع و دقیق تاریخ و اندیشه هر یک از فِرق آن گاه میسّر می شود که از یک سو ، مفاهیم و اصطلاحات و القاب مربوط به آن فرقه ها را به روشنی دریابیم و از سوی دیگر ، از خاستگاه تاریخی آن فرقه آگاهی کاملی به دست آوریم . پژوهشگران در بررسی تاریخ ظهور و شکل گیری بیشتر فرقه های اصلی و بزرگ و یا کوچک اسلامی ، با مشکل تفاوت دیدگاه ها در علل نام گذاری ، خاستگاه و آغاز پیدایش آن ها و به تبع آن ، خلط اصطلاحات فرقه ای و احیانا ابهام در مفهوم و مراد برخی عناوین و القابِ فرق روبه رو هستند . یکی از نتایج این ابهام مشکل تطبیق فروع و شاخه های هر فرقه بر عنوان کلی آن فرقه است . این پدیده درباره شیعه و تشیّع ، به ویژه با توجه به برخورداری این گروه از تنوّع جریان های فکری و دسته بندی ها از یک سو ، و آمیختگی گزارش ها و تحلیل ها با حبّ و بغض های افراطی از سوی دیگر ، نمود بیشتری پیدا کرده است . از این رو ، سخن ها و دیدگاه های مختلف و احیانا متضاد درباره چیستی ، چگونگی و تاریخ ظهور و رواج این جریان فکری و گونه های

متفاوت آن ، در مقایسه با دیگر فرقه های اسلامی رایج تر بوده است .

نوشتار حاضر تلاش کرده است تا از موضوعات مورد اشاره ، تنها نگاه های متفاوت به مفهوم «شیعه» و برخی اصطلاحات مرتبط با آن را گزارش کند و به تحلیل مختصری از داده های پژوهشگران در این باره بپردازد . گزارش و بررسی اختلاف پژوهشگران در باب عوامل و خاستگاه مذهبی ، تاریخی و سیاسی شکل گیری تفکر شیعی و مراتب گونه های فرقه ای آن نیز اگرچه بایسته است و پیوند وثیقی با مبحث مورد اشاره دارد ، اما در وسع این نوشتار مختصر نیست؛ مجالی دیگر می طلبد .

کاربرد لغوی «شیعه» و «تشیّع»

ارباب لغت برای واژه «شیعه» معانی همسویی همچون فرقه ، حزب ، گروه ، امّت ، پیروان ، یاران ، هواداران ، همراهان ، همکاران ، دوستان ، اشاعه دهندگان و تقویت کنندگان یاد کرده اند . این واژه اگرچه خود مفرد است و جمع آن «شیع» و «اشیاع» است ، اما بر تثنیه و جمع و مفرد و مذکر نیز کاربرد یکسانی دارد . (2)

واژه «تشیّع» نیز از این ریشه و مصدر باب تفعّل و از نظر لغوی ، به معنای یاری کردن و پیروی نمودن جماعتی از یک شخص خاص است . به هر تقدیر ، محور واژه «شیعه» و «تشیّع» گرد معانی نزدیک به هم همچون پی روی ، یاوری ، هم رأیی ، دوستی و اجتماع بر امری خاص می باشد . البته شیخ مفید با استناد به آیه «فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِی مِن شِیعَتِهِ عَلَی الَّذِی مِنْ عَدُوِّه»(قصص : 15) و با توجه به مقابله واژه «شیعه» و «عدو» ، قید «پی روی خالصانه» را در مفهوم شیعه گنجانده

است . (3) در مقابل ، ابن قیّم الجوزیه ، از عالمان ضد شیعی ، بر آن است که در کاربردهای قرآنی ، از این واژه و مترادف های آن غالبا معانی ناپسند اراده شده است؛ چراکه در این واژه ، مفهوم «شیاع» و «اشاعه» ، که ضد ائتلاف و اجتماع است ، نهفته و بدین منظور ، کاربرد آن ویژه فرقه های گم راه و اختلاف افکن می باشد . (4)

کاربرد تاریخی «شیعه»

این واژه اگرچه در احادیث و محاورات صدر نخست در معنای مطلق پیروان و طرفداران شخص خاص به کار می رفت و از این نظر ، به کارگیری کلماتی همچون «شیعه علی» ، «شیعه عثمان» ، «شیعه معاویه» و «شیعه آل سفیان» مصطلح بود(5) و بنا بر نقل ابوحاتم و مفید ، تنها با اضافه کردن الف و لام بدان ، برای پیروان امام علی علیه السلام و «شیعه» به معنای اصطلاحی آن به کار می رفت ، (6) با این حال ، پیامد کثرت و غلبه استعمال این واژه در گذر زمان ، برای دسته ای از مسلمانان موجب شد که کاربرد آن بدون قرینه ای خاص و کاربرد بدون الف و لام نیز ویژه پیروان امام علی علیه السلام و معتقدان به مکتب اهل بیت علیهم السلام و در مقابل اهل سنّت اصطلاحی قرار گیرد . بعید نمی نماید که برخی از احادیث مدح آمیز پیامبر صلی الله علیه و آله درباره یاران و همراهان امام علی علیه السلام و تصریح آن حضرت به واژه و اصطلاح «شیعه علی» چنین تأثیری بر جای گذاشته باشد . از این رو ، ملاحظه می کنیم تلاش جهتمند مخالفان تفکر شیعی در نفی و انکار این واژه برای شیعه اصطلاحی ، به بهانه عدم پی روی

واقعی آنان از اهل بیت علیهم السلام و گاهی نیز با دست و پاکردن احادیث ساختگی علیه آنان و معرفی صاحبان این مکتب با لقب قدح آمیز «رافضی» به جای شیعی ، (7) هیچ تأثیر مورد توجهی به جای نگذاشته است . گزارش دیدگاه های مختلف در تعریف اصطلاح «شیعه» نیز این مطلب را روشن تر خواهد کرد .