دانستنیهای شیعه صفحه 159

و به گونه مطلق بیاید شیعه اثناعشری به ذهن متبادر می شود . با این حال ، ما با اسامی و القاب دیگری نیز برای مجموعه و یا دسته قابل توجهی از این گروه ممتاز سیاسی مذهبی روبه رو بوده ایم . «رافضه» و «امامیه» را می توان از عناوین مشهوری دانست که گاهی مترادف با شیعه شمرده شده و چه بسا اسباب خلط اصطلاحات فرقه ای را فراهم آورده اند . بنابراین ، ضروری می نماید به ربط و نسبت این دو عنوان با اصطلاح شیعه بپردازیم :

عناوین مرادف با «شیعه» الف . رافضه

این نکته مورد انکار هیچ یک از پژوهشگران نیست که کاربرد «رافضه»(33) به عنوان یک اصطلاح فرقه ای ، از اصطلاحات متأخّر و ظهور و رواج آن در پایان عصر اموی و پس از شکل گیری فرقه های بزرگی همچون شیعه ، خوارج ، مرجئه و معتزله بوده است . (34) دلیل روشن آن اینکه شیعیان در روزگار حاکمیت سرکوبگر حزب اموی ، و با همه تلاش سردمداران این حزب برای ساز کردن القاب سرزنش آور برای آنان (همچون «ترابیه») ، هیچ گاه به چنین لقبی متهم نمی شدند .

در عین حال ، برخورداری این واژه از معنای ناپسند و حسّاسیت برانگیز برای قشر وسیعی از مسلمانان در دوره های بعدی(35) و به احتمالی ، وجود برخی از احادیث ساختگی علیه صاحبان این نام و نشان(36) موجب شد که جمعی از مخالفان و معاندان تفکر شیعه ، مجموعه فرقه های شیعی و حتی زیدیانی که چنین لقبی را علیه شیعیان ترویج می کردند ، «رافضه» بنامند . (37) مهم تر آنکه حتی از دیدگاه برخی ، دوستی خاندان پیامبر ، که مورد تأکید صریح قرآن و پیامبر صلی الله علیه و آله بوده ، نیز رفض و

رافضیگری تلقّی شده است . (38) درباره علت نام گذاری و نیز تاریخ و چگونگی شکل گیری این واژه نیز همانند بسیاری از اصطلاحات(39) فرقه ای ، دیدگاه یکسانی وجود ندارد .

ابوحاتم رازی اصطلاح «رافضه» را برای شیعیان غیر زیدی دانسته ، می گوید : «شیعه پیش از ظهور زید بن علی یک سخن بودند ، و چون زید کشته شد ، بخشی به جعفر بن محمّد و به امامت او متمایل شدند ، و چون زید را ترک کردند از سوی پیروان زید "رافضه" (ترک کننده) نامیده شدند . » وی از قول اصمعی نقل می کند که این اسم بعدها ویژه کسانی شد که در مذهب خود غلو کردند و کینه صحابه را به دل گرفتند . (40)

بیشتر گزارشگران البته با اختلاف در جزئیات تاریخی (41) زمان پیدایش این واژه را به سال 121 ه ، سال خروج زید بن علی علیه هشام بن عبد الملک ، خلیفه اموی ، می دانند . بنابر گزارش این دسته ، زید گروهی از یاران خود را ، که پیمان شکستند و از او کناره گرفتند ، «رافضه» نامید(42) و یا بنا بر برخی نقل ها ، آنان را با جمله «مرا رفض کردید» سرزنش نمود . (43)

اشعری نیز شاید با توجه به این داستان باشد که وجه تسمیه رافضه را به این لقب ، رفض و ردّ امامت ابوبکر و عمر از سوی آنان دانسته و اعتقاد به امامت حضرت علی بر اساس تنصیص پیامبر صلی الله علیه و آله و گم راه دانستن بیشتر صحابه به خاطر کنار گذاردن این نص را از ویژگی های آنان برشمرده است . (44)

شهرستانی می گوید : چون شیعیان

کوفه قول زید را درباره جواز امامت مفضول و پرهیز وی از بدگویی و تعریفش را از شیخین شنیدند ، او را ترک کردند و به دنبال آن ، «رافضه» نامیده شدند . (45) بعضی نیز با برخی اختلافات جزئی ، مخترع این نام را مغیره بن سعید می دانند . (46)