دانستنیهای شیعه صفحه 163

بنابر این تحلیل ، بسیار طبیعی می نماید که اراده مفهوم «شیعه اثناعشری (دوازده امامی)» از کاربرد اصطلاح «امامی» مربوط به زمانی باشد که دوازده امام و پیروان آن ها وجود خارجی و تاریخی پیدا کرده باشند . از این رو ، ملاحظه می کنیم فرقه شناسان کهنی همچون نوبختی و سعد اشعری در گزارش های خود از فرقه های شیعی پس از رحلت امام حسن عسکری علیه السلام و آغاز غیبت صغرا ، عنوان «امامیه» را ویژه گروهی می دانند که پس از رحلت امام یازدهم به وجود آمد و به حضور امام دوازدهم (عج) و غیبت آن بزرگوار معتقد بود؛(77) همان گروهی که از آن به بعد با عنوان «امامیه» و به تدریج ، «اثنی عشریه» شناخته شد؛(78) همان گونه که بنابر گزارش شریف مرتضی و سخن شیخ مفید ، «هیچ یک از فرقه های مورد ذکر (فرقه های پس از رحلت امام حسن عسکری علیه السلام ) در این زمان یعنی 373 ه وجود خارجی ندارند ، جز امامیه اثنی عشریه که به امامت ابن حسن ، که به اسم رسول خدا نامیده شده ، معتقدند و بر زندگی و بقای ایشان تا زمان قیام او به شمشیر باور و اعتقاد دارند . »(79)

طرفه آنکه اصطلاح «امامیه» تا شروع غیبت امام دوازدهم ، از نشانه های ویژه

هیچ یک از دسته های شیعی نبوده و غیبت را می توان به مثابه ریشه و خاستگاه اصلی این عنوان به حساب آورد . البته این اصطلاح در نوشتارها و محاوره معاصران نیز هیچ گاه برای گروه های شیعی همانند «اسماعیلیه» و «زیدیه» به کار نمی رود و کاربرد آن ویژه شیعیان اثناعشری می باشد که حجم بیشتر شیعیان را نیز تشکیل می دهند . (80)

پی نوشت ها

1 عضو هیأت علمی مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب .

2 . گردآوری این معانی را نک . در : زبیدی ، تاج العروس ، ج 5 ، ص 405 407 / ابن منظور ، لسان العرب ، ذیل واژه «شیعه» . و نیز نک : محمّد جاودان ، «مدخل شیعه» ، مجله هفت آسمان ، ش 15 ، ص 269 / ابو حاتم رازی (م 322) در کتاب الزینه فی الکلمات الاسلامیه العربیه ، معانی لغوی این واژه را چنین بیان می کند : شیعه در لغت ، به معنای دسته و گروه است . خداوند عزّوجل در قرآن می فرماید : «انّ الّذین فرّقوا دینهم و کانوا شیعا» (انعام : 159)؛ کسانی که دینشان را پاره پاره کردند و گروه گروه شدند . ابوعبیده در تفسیر این آیه گفته است : یعنی به فرقه ها و احزاب تبدیل شدند . «کلُّ حزبٍ بما لَدیهم فرحونَ» (مؤمنون : 53)؛ هر گروهی به آنچه دارند دل خوش اند . «هر حزبی» یعنی : هر شیعه و فرقه ای . اگر خبری در میان مردم پخش و پراکنده شود ، می گویند : شاع الخبرُ فِی الناس .

بعضی گفته اند : شیعه یعنی : امّت . مجاهد در تفسیر آیه «مِن کلِّ

شیعهٍ» (مریم : 69) گفته است : یعنی از هر امّتی . هنگامی که گفته می شود : آن شخص از شیعیان فلانی است ، یعنی همراه او راه می رود . بعضی نیز گفته اند : «شیعه فلان» یعنی فرقه ای که پیرو فلانی است . کسائی گفته است : «تشایع» به معنای تعاون است و «شیعه» در آیه «مِن کلِّ شیعهٍ» ، به معنای هر یک از متشایعان و کمک کنندگان و «تشایعوا» به معنای «تعاونوا» است . ابوعبیده گفته است : از همین باب است که به مرد شجاع می گویند : «مشیّع» .

گاهی نیز «تشیّع» به معنای پراکنده کردن است و از همین باب است معنای این حدیث که از ابن مسعود یا از سعد پرسیدند : چه چیز تو را از چنین و چنان کاری باز می دارد؟ پاسخ داد : من ناخوش دارم که پیش رسول خدا بیایم و او به من بگوید : «شیّعتَ بین امّتی»؛ امت من را پراکنده کردی . «شیعا» در آیه «کانوا شیعا» هم از همین قبیل و به معنای «فرقا» می باشد . به گفته وی ، این فرموده خدا : «ثمَّ لننزعنَّ مِن کلِّ شیعهٍ» یعنی : از تمام کسانی که همراهی و کمک کرده اند؛ زیرا «متشایع» یعنی یاور و کمک کار . . .

ابو عبیده درباره آیه «شیع الاوّلین» (حجر : 10) گفته است : «شیع» به معنای امّت های پیشین و مفرد آن «شیعه» است . دوستان نیز «شیَع» هستند . وی درباره آیه «و جَعَل اَهلَها شیعا»(قصص : 4) گفته : شیع یعنی : فرقه ها . شیعه علی را از آن رو به این نام خوانده اند