دانستنیهای شیعه صفحه 208

1 . وجوب عقلی امامت

منابع کلامی و فقهی شیعه امامت را «ریاست عامه و عالی بر امور دین و دنیا» تعریف کرده اند . (6) امام بدین ترتیب ، رهبر بالاصاله جامعه اسلامی ، جانشین پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سرپرست تمامی امور دینی و اجتماعی مسلمانان است . بسیاری از مسلمانان به وجوب عقلی امامت استدلال کرده اند . (7) اما معتقدان به وجوب عقلی امامت در جهان اسلام به دو گروه بزرگ تقسیم شده اند :

1 . برخی از اهل سنّت ، خوارج ، مرجئه ، بخش اعظم معتزله و زیدیه از شیعیان ، امامت را فرعی از فروع دین می دانند . این دسته از مسلمانان چنین می اندیشند که امامت و تشکیل نظام سیاسی «واجب کفایی» است . منظور از «وجوب کفایی» این است که اقدام به وظایف امامت تکلیف همگانی است ، لیکن اگر یکی از مسلمانان به چنین وظیفه ای قیام و ا قدام نمایند ، از عهده بقیه مسلمانان ساقط می شود . امامت بدین سان ، قضیه ای است که به «مصلحت عمومی» امّت اسلامی بازمی گردد و همه امّت اسلامی در قبال آن مسئولیت دارند . فخر رازی می نویسد :

عقلاً بر خلق واجب است که رئیسی برای خودشان نصب نمایند؛ زیرا نصب این رئیس متضمّن دفع ضرر از خویشتن است و دفع

ضرر از خویشتن نیز عقلاً واجب است . (8)

مذهب زیدیه نیز به گونه ای دیگر ، بر وجوب عقلی امامت به مثابه فرعی از فروع دین استدلال می کند . به نظر پیروان زید بن علی علیه السلام ، امامت ریاست عامّه و از واجب ترین و مهم ترین واجبات است و به دو طریق تحقق می یابد : نخست از طریق «تعیین» که جز در اهل بیت علیه السلام امکان ندارد؛ دوم از راه «ترشیح» ، و معنای ترشیح آن است که مردم یکی از آل البیت (فرزندان امام حسین علیه السلام و حسین علیه السلام ) را که واجد بیشترین شروط امامت بوده و دیگران را به اطاعت خدا دعوت می کند ، به امامت برگزینند .

زیدیه معتقد به امامت علی بن ابی طالب علیه السلام است ، اما امامت او را نه از طریق نص و تصریح پیامبر صلی الله علیه و آله به اسم و شخص ، بلکه از آن جهت مشروع و مسلّم می دانند که هم واجد بیشترین شرایط امامت بود و هم مدّعی این مقام بود و مردم را به امامت خویشتن فراخواند .

زیدیه به عصمت امامان و اندیشه تقیّه ، آن گونه که در شیعه دوازده امامی مطرح است ، معتقد نیستند و بر صحّت خلافت ابی بکر و عمر ایمان دارند . به نظر شیعیان زیدی ، علی علیه السلام هر چند افضل صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله بود ، خلافت بنا به مصالح آن روز جامعه اسلامی به ابوبکر تفویض شد و بنابراین ، خلافت ابی بکر صحیح و مشروع است . شیعه زیدی شجاعت و قیام را شرط اساسی امام می داند و چنین می اندیشد : کسی که در خانه نشسته ، صورت

خود را می پوشاند و از جهاد پرهیز می کند ، شایسته امامت نیست ، بلکه امام همان کسی از آل البیت است که قیام می کند و مردمان را به کتاب خدا و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله فرا می خواند و در این راه به شهادت می رسد و کس دیگری به جای او قیام می کند و زنجیره این امامان مجاهد تا پایان دنیا تداوم خواهد داشت . (9)

2 . دیگر شیعیان بر خلاف زیدیه ، امامت را اصلی از اصول دین می دانند . چنین می اندیشند که امامت نه بر مردم ، بلکه بر خداوند واجب است . به نظر شیعیان ، امامت چیزی نیست که به رأی و نظر مسلمانان وانهاده شود ، بلکه امری است که منحصرا به عهده خدا و رسول اوست . متفکران شیعه در توضیح اندیشه خود در باب امامت ، منظومه ای از استدلال عقلی را طرح کرده اند که در تاریخ اندیشه اسلامی تحت عنوان «نظریه عنایت» یا «قاعده لطف» مشهور است . (10)