دانستنیهای شیعه صفحه 267

2 . همان ، ص 61

3 . سفینه البحار ، ج 1 ، ص 73

نقد نظریه ای در پیدایش شیعه اثنی عشری

مقدمه

صرف نظر از برخورد تند پاره ای از منتقدان و نویسندگان مسلمان با پدیده شرق شناسی و متهم ساختن شرق شناسان به تعقیب اهدافی سوء1 ، برداشتهایی نادرست از متون اسلامی و ارائه تحلیلهایی ناصواب از جنبه های مختلف تاریخ ، فرهنگ و اندیشه اسلامی 2 ، این اعتقاد تقریبا مورد پذیرش همگان است که شیعه در مطالعات و بررسیهای شرق شناسی ، بسیار مورد غفلت وبی توجهی قرار گرفته و تصویری نادرست از آن ارائه شده است . به نظر می رسد این جمله ادوارد براون (متوفی 1926 م) همچنان به قوت خود باقی است که «هنوز در هیچ یک از زبانهای اروپایی ، تألیفی مشروح ، کافی و قابل وثوق در باره شیعه دردست نداریم . »3 تکیه اصلی مستشرقان بر منابع اهل سنت 4 ، شناخته نشدن شیعه به عنوان یک جریان نیرومند دینی ، سیاسی و فرهنگی ، (طباطبائی ، 1367 ، صص 34) غرض ورزیهای برخی از مترجمان سنی مذهب آثار مستشرقان (حکیمی ، بی تا ، ص 216) ضعف دستگاه تبلیغی شیعه (حکیمی ، بی تا ، صص 235 - 250) و پیچیدگی و ابهام تاریخ سه قرن نخست

شیعه (وات ، 1354 ، ص527) از یک سو منجر به پایین بودن تعداد تألیفات مربوط به شیعه شده 5 و از سوی دیگر از درجه اعتبار مطالعات و بررسیهای انجام شده کاسته است (حیدر ، 1971 ، ج 3 ، ص 371؛ آدامز ، 1354 ، ص 388) . گرچه در دهه های اخیر تعداد تألیفات درباره شیعه روبه افزایش نهاده ، معلوم نیست این افزایش آیا دارای اعتبار تحقیقاتی نیز بوده یا نه و داوری در این زمینه نیازمند بررسی و تأملی بیشتر است . یکی از مسائل مهم و جنجال برانگیز در طول تاریخ اسلام و از جمله عقاید اصلی شیعه دوازده امامی ، اعتقاد به «مهدی موعود» و «قائم آل محمد صلی الله علیه و آله وسلم » است که از نخستین روزهای مطرح شدن تاکنون ، همواره مورد بحث و گفتگو بوده است6 . این مسئله که نظر مستشرقان را هم به خود جلب کرده ، تاکنون از جنبه های مختلف ، از سوی آنان مورد بررسی قرار گرفته است7 . در آثار چاپ شده در این زمینه ، دیدگاههای قابل تأمل و نقد و بررسی ، ابهامها و ابهام آفرینیهایی به چشم می خورد . پرسشهایی که مستشرقان و دانشمندان مسلمان متأثر از آنها در این زمینه مطرح کرده اند ، بخشی به ادعای ضعف احادیث مربوط به مهدی علیه السلام 8 ، برخی به تأثیر دیگر ادیان مانند زردشتی ، 9 مسیحیت و یهودیت10 در پیدایش این عقیده و برخی دیگر به دوران مبهم و سؤال برانگیز شکل گیری این اعتقاد برمی گردد . 11 ترجمه برخی از آثار مستشرقان در این زمینه به زبان فارسی ، گاه با پیامدهای سیاسی -

اجتماعی همراه بوده12 و گاه به اختصار و با قوت و ضعفی متناسب با توان و بینش منتقدان ، مورد نقد و بررسی قرار گرفته است . 13

مقاله «از امامیه تا اثنی عشریه»(From ImaEmiyya To IthnaE - `Ashariyya) که ترجمه آن از نظرتان خواهد گذشت ، (ر . ک . ضمیمه 2 همین فصلنامه صص 220-201) به لحاظ پرهیز از بحث عمومی مهدویت در میان فرق مختلف اسلامی و تکیه صرف بر اعتقاد به دوازده امام و غیبت دوازدهمین امام در میان شیعیان اثنی عشریه ، بحثی جدید در این زمینه به شمار می آید . مفاد کلی این مقاله عبارت است از مستدل ساختن احتمال گرایش امامیه به اعتقاد «دوازده امام وغیبت آخرین آنها» در مرحله ای مهم از تاریخ خود (و طبعاً متأخر از دوران شکل گیری نخستین) و ریشه یابی انگیزه های امامیه از پذیرش این اعتقاد و تبدیل شدن آن به فرقه ای جدید به نام اثنی عشریه . البته نظریه عدم اصالت و عدم سابقه و قدمت فرقه اثنی عشریه و پیدایش آن در نیمه قرن چهارم ، نظریه ای جدید نیست و هم در سده های نخستین تاریخ اسلام مطرح شده14 و هم از سوی مستشرقانی پیش از نویسنده این مقاله مطرح گردیده است . 15 تکیه صرف مقاله بر «ریشه ها و مراحل گسترش اعتقاد امامیه به امام دوازدهم وغیبت او»16 ونگرش تاریخی مؤلف به این مسئله تکراری بودن موضوع مقاله را تحت الشعاع قرار داده وبه آن امتیاز بخشیده است . مؤلف مقاله اتان کولبرگ (Etan Kohlberg) (متولد 1943 م) که در حال حاضر در دانشگاه Hebrew فلسطین اشغالی به تدریس وتحقیق مشغول است (کولبرگ ، 1371

، ص 11) تاکنون بیش از پنجاه کتاب و مقاله در زمینه های مختلف اسلامی بویژه تاریخ و عقاید تشیع منتشر ساخته است . 1718

ملاحظاتی درباره مقاله «ازامامیه تا اثنی عشریه»