دانستنیهای شیعه صفحه 272

پیشنهاد یک احتمال جدید

باتوجه و تکیه به مطالبی که گذشت ، می توان احتمالی جدید درباره ریشه ها ومراحل گسترش نظریه دوازده امام و غیبت دوازدهمین امام در بین امامیه مطرح نمود . در بخشهای پیش ملاحظه شد که اولاً نظریه دوازده امام به صراحت ، و نظریه غیبت به طور ضمنی و تلویحی در منابع اولیه امامیه (منابع قرن سوم) مطرح شده است و ثانیا مؤلف مقاله با اغماض از وجود چنین احادیثی ، صرفا به دلیل دست نیافتن به این نظریه ها در منابعی که قسمت عمده آن از بین رفته و به دست ما نرسیده است حکم به عدم قطعیت این نظریه نزد امامیه نموده است و چنین حکمی قابل اعتماد نیست و ثالثا تحلیل او درباره انگیزه های گرایش امامیه به این نظریه بسیار سؤال برانگیز و آکنده از ابهام وبه نظر ناقص و نارسا می باشد . در بخش چهارم نیز این مسئله مطرح شد که تحلیلهای ارائه شده از سوی مؤلف محترم مقاله وقتی پذیرفتنی است که امامیه مستقل و جدا از شرایط و اوضاع سیاسی - فرهنگی سه قرن نخستین تاریخ خود مورد بررسی قرار گیرد . با تکیه براین مباحث بویژه مطالب بخش «43» که مدخل بحث فعلی ما به شمار می آید ، می توان احتمالی جدید به صورت زیر مطرح ساخت : عدد دوازده (دوازده نقیب یا حواری یا . . . ) و قیام مردی که جهان را پر از عدل و داد کند ، در تمدنها و ادیان گذشته وجود داشته و لذا برای مسلمانان بی سابقه نبوده است . 79 پیامبر

صلی الله علیه و آله وسلم نیز به دستور وحی ، این نظریه را که از جمله اصول و ارکان دین اسلام به شمار می رود80 در میان پیروان خود مطرح نمود . 81 مسئله و مشکل اصلی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم تثبیت اصل امامت در علی علیه السلام و فرزندانش بود . شاید اگر مسئله جانشینی و خلافت آن گونه که پیامبر خواسته بود انجام می شد و تضمینی کافی برای حرکت درست جامعه اسلامی پس از پیامبر به وجود می آمد ، هرگز غیبت هم رخ نمی داد . 83 لذا پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم تنها براین اصل که خلفا و جانشینان (برحق) من ، دوازده تن از سلاله ام هستند و آخرین آنها زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد تأکید نمود . 84 25 سال فاصله بین آغاز خلافت علی علیه السلام با پایان زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و پس از شش سال خلافت پرحادثه علی علیه السلام و پسرش حسن علیه السلام و حضور همه جانبه و قدرتمند بنی امیه در صحنه سیاست سرزمین اسلامی ، موجب به فراموشی سپرده شدن و غفلت مردم نسبت به بخشهایی از دین از جمله اصل امامت شد . 85 امامان شیعه که در شرایط تقیه به سر می بردند با تمام توان تلاش کردند تا اصل امامت را در دلها و ذهنها زنده نگاه دارند ، ولی برای رعایت امنیت در موارد زیادی حتی از معرفی صریح جانشین خود اجتناب می کردند که نمونه هایی از آن در بخش پیش ذکر شد . در تمام این دوران اندیشه قیام مهدی و حتی غیبت او ، 86 آن چنان شیوع و مقبولیت داشت که ضمن تأثیر در جنبشهای سیاسی مذهبی ، 87 بعضی را به

وسوسه ادعای مهدویت انداخت88 و گروهها یا افرادی از امامیه نیز به خاطر تقیه امامان خود و عدم روشنگری آشکار آنها ، برخی از چهره های سیاسی - مذهبی را مصداق مهدی موعود دانستند . 89 شیوع این اندیشه تا آنجا بود که حتی احادیثی درباره اینکه مهدی از فرزندان عباس ، عمر و حتی بنی امیه است جعل شد (معجم احادیث الامام المهدی ، 1471 ، ج 1 ، صص 163 - 164 و 191) . اندیشه وقف نیز از پیامدهای این دوران است که به لحاظ معین نبودن امام جانشین ، تقریبا بعد از رحلت هریک از امامان ، عده ای او را همان امام غایب و قائم می دانستند و این اندیشه منحصر به واقفان برامام کاظم علیه السلام نبود (ناصری ، 1409 ، ج 1 ، صص 39 -67) . یاران خاص امامان نیز که یا از جانشینان ائمه بی اطلاع بودند و یا در صورت اطلاع مجاز به افشای آن نبودند ، (صدوق ، 1377 ، ص 35؛ مفید ، بی تا (الارشاد) ، صص 213 - 215) احادیث شامل این گونه اطلاعات را در کتابهای خود یا ذکر نمی کردند و یا به اجمال از کنار آن می گذشتند . اینکه در متون باقیمانده از عهد غیبت صغرا ، این موضوع انعکاس زیاد و گسترده ای ندارد ، احتمالاً به همین خاطر است . برقی (متوفی 274 یا 280 ق) که از یاران امام نهم ، امام دهم و امام یازدهم بود در کتاب رجال خود ، خود را فقط در زمره اصحاب امام نهم و دهم ذکر می کند (برقی ، بی تا (رجال) ، صص57 و 59) و از بیان رابطه

خود با امام یازدهم خودداری می ورزد . 90 این امر می تواند به معنای تلاش او برای کتمان و در پرده ماندن رابطه اش با امام باشد . وصف نوبختی از امامیه بخوبی نمایانگر وضعیت دلهره آور و هراس انگیز آنها در عصر غیبت صغراست (نوبختی ، 1404 ، صص 110 - 111) . تحریم نام بردن از امام غایب و مخفی نگاه داشتن ولادت و محل اختفای او حتی از بسیاری از خواص ، ضمن اینکه تلاش بسیار گسترده خلیفه عباسی را برای یافتن او بی اثر ساخت ، از سویی دیگر بر ابهامهای مربوط به امام دوازدهم افزود . در آن مقطع ابهام آلود ، صرفنظر از قراینی که صحت ادعای امامیه را تأیید می کند ، امکان جعل احادیثی در این زمینه و یا افزودن مطالبی بر کتابهای پیشین کاملاً منتفی نیست91 . ورود اندیشه ها و افکار مختلف به جهان اسلام و شکوفایی فکر و تمدن اسلامی ، زمینه ای مناسب برای طرح اندیشه ها و شبهات مختلف فراهم آورد . قدرت یافتن آل بویه ، تنها این امکان را به امامیه داد که آنان نیز بتوانند در صحنه تضارب آرا و تبادل افکار ، موجودیت علمی وفرهنگی خود در برابر شهادت مخالفان دفاع کنند . این مخالفان منحصر به معتزله نبودند ، 92 بلکه زیدیه (صدوق ، 1363 ، صص 63 - 83) ملحدان(صدوق ، 1363 ، صص87 - 88) ، گروههایی مانند سبائیه ، کیسانیه ، ناووسیه ، واقفه ، محمدیه93 ، حشویه ، خوارج ، مرجئه94 و . . . در زمره آنها به حساب می آیند . رواج این ابهامات و شبهات که عموما مربوط به امامت

و فروع آن بود بویژه در شهرهایی که از محل اقامت امامان شیعه فاصله داشتند95 ، پس از سه قرن زندگی مخفیانه و تحت فشار امامیه ، صد درصد طبیعی می نُماید . و تلاش دانشمندان امامیه برای زدودن این ابهامات در سایه فرصت و مجالی که به آنها دست داده بود ، حداکثر به مثابه منظم کردن و سازمان دهی عقاید امامیه بود ، نه نوگرویدن به این عقاید . همان گونه که تلاش پیگیر اندیشمندان امامیه برای تبیین درست اصل امامت96 قطعا به معنای نوگرویدن آنها به این اصل نبود . تطور و تنوع در استدلالها ویافتن پاسخهایی جدید برای پرسشهایی تازه ، لازمه هر علمی است و نفی کننده قدمت و اصالت آن علم - یا اندیشه ای مشخص - نیست و علم کلام شیعی (اثنی عشری) نیز از این قاعده مستثنا نمی باشد . 97 گستردگی مباحث و شبهاتی که مثلاً مفید (متوفی 413 ق) در الفصول العشره و یا شیخ طوسی (متوفی 460 ق) در الغیبه مطرح کرده اند در مقایسه با مسائل مطرح شده در الامامه والتبصره ، ابن بابویه (متوفی 329 ق) ، کافی ، کلینی (متوفی 329 ق) و الغیبه ، نعمانی (متوفی نیمه قرن چهارم) نشاندهنده ریشه دارتر شدن این فکر ، وسیعتر شدن دامنه مباحث آن و توانایی آن برای رویارویی با شبهات جدید می باشد98 . بنابراین ، احتمالی را که «کمابیش با قطعیت»99 می توان مطرح کرد این است که طرح گسترده تر اندیشه دوازده امام و غیبت دوازدهمین امام در منابع قرن چهارم ، امری طبیعی و بازتاب وضعیت جدید سیاسی و فرهنگی جامعه اسلامی و جایگاه امامیه در آن می باشد

.

پی نوشتها

1 به عنوان نمونه ، ر . ک : حیدر ، 1971 م ، مج 3 ، ص 386؛ ابوخلیل ، 1408 ق ، ص 172؛ عقاد ، بی تا ، ص 3؛ جندی ، 1405 ق ، ص 16؛ سعید ، 1361 ش ، ص 83 (برای اطلاع از متن ترجمه کامل این کتاب ، ر . ک : سعید ، 1371 ش)

2 به عنوان نمونه ، ر . ک : جندی ، 1405 ق ، ص 16؛ حیدر ، 1971 م ، مج 3 ، ص377 و387؛ نیز برای آشنایی با منابعی بیشتر در این زمینه ، ر . ک : حیدر ، 1971م ، مج 3 ، ص 388 . برای اطلاع بیشتر در این زمینه ، همچنین می توان به مقالات زیر مراجعه کرد : داوری ، 1363 ش ، ص57 و بعد از آن؛ رحیم لو ، 1351 ش ، صص 11 - 12 و 15؛ انجوی شیرازی ، 1351 ش ، صص 5 - 8؛ کاظم زاده ایرانشهر ، 1922 م ، صص 12 - 14؛ کیهان ، 1351 ش ، صص 13 و 55 . این مقالات با استفاده از کتاب فهرست مقالات فارسی ایرج افشار شناسایی شده است .