دانستنیهای شیعه صفحه 48

این ترتیب چندان دقیق نیست . ادوار فقه شیعی را در یک تقسیم دقیق تر بر اساس تحولات عمده فقهی شاید بتوان به هشت دوره تقسیم کرد . در زیر هر یک از این ادوار به اجمال یاد ، و خصوصیات هر یک ذکر می گردد . نام مهم ترین دانشمندان تشکیل دهنده هر دوره و مهم ترین مآخذ فقهی مربوط به آن نیز ذکر می گردد (55) . شرح حال تمامی این دانشمندان با ذکر مصادر سرگذشت وفهرست آثار هر یک در کتاب روضات الجنات سید محمد باقر خوانساری (چاپ هشت جلدی جدید) آمده و نظر به وضع این نوشته به رعایت اختصار از هر گونه توضیح اضافی خودداری شد (56) .

1 - دوره حضور امام

معمولا چنین تصور می شود که فقه شیعی در دوران حضور امام که از زمان پیامبر آغاز شده و تا سال 260 ادامه یافت دامنه ای بسیار محدود داشته است زیرا با وجود امامان و امکان دسترسی بدانان ، مجالی برای فقاهت و اجتهاد آزاد حاصل نبوده و فقه این دوره در شکل سماع و نقل حدیث از امامان محصور بوده است . این تصور درست نیست و برای روشن شدن حقیقت

امر باید چند نکته در مورد وضع و حال ، و طبیعت و معتقدات جامعه شیعی اعصار اولیه توضیح گردد :

1) بنابر آنچه از روایات مذهبی به دست می آید امامان شیعه به تحریک و ایجاد زمینه تفکر تعقلی و استدلالی در میان شیعیان خود علاقه فراوانی داشته اند . در زمینه بحثهای کلامی و عقیدتی ، تشویق ها و تحسین های بسیار از آنان نسبت به متکلمان شیعی زمان خود نقل شده است (57) . در مسائل فقهی آنان به صراحت وظیفه خود را بیان اصول و قواعد کلی دانسته و تفریع و استنتاج احکام جزئی را به عهده پیروان خویش گذارده اند (58) . این نکته را گاه حتی در پاسخ سؤالات اصحاب خویش خاطر نشان ساخته و بدانان تذکر می داده اند که پاسخ مساله ایشان با روش استدلالی و اجتهادی از اصول کلی و مسلم حقوقی اسلامی قابل استنتاج و استنباط است (59) . در برخی روایات به روشنی تمام طرز اجتهاد صحیح و روش فقه استدلالی را بر اساس سنت شخصا پیروی نموده ، و از این راه تبعیت از این شیوه را به یاران و اصحاب خویش آموخته اند (60) .

2) دوره حضور امامان از نظر تنوع گرایش های اعتقادی میان شیعیان و اصحاب ائمه ، دوره ای کاملا ممتاز است . بسیاری از اصحاب ائمه و دانشمندان شیعی در آن اعصار متکلمانی برجسته بوده (61) و آراء و انظار دقیقی در مسائل کلامی از برخی از آنان چون هشام بن الحکم و هشام بن سالم و زراره بن اعین و مؤمن الطاق و یونس بن عبد الرحمن (از قرن دوم) و بزنطی و فضل بن شاذان (از قرن سوم)

نقل شده است (62) بسیاری از مکتب های کلامی دیگر رایج در آن اعصار ، در میان متکلمان شیعی قرون اولیه هوادار داشته (63) که امروزه وجود چنین گرایش هایی در میان شیعیان آن عصر با تعجب تلقی می شود . دانشمندان متاخر از وجود همین گرایش ها نتیجه گیری کرده اند که در مذهب شیعی جز در مورد پنج اصل بنیادی مذهب هر گونه نظر و رای مستند به طرز تفکر شخصی آزاد و مجاز است (64) .

اختلافات مکتبی در مسائل کلامی موجب پیدایش گروه ها و دسته بندی های مختلف ، و پدید آمدن بحث های حاد میان اصحاب ائمه گردید (65) . صحابه بزرگ هر یک برای خود گروهی مستقل داشتند (66) و گاهی هر دسته ، دسته دیگر را کافر می شمردند (67) و کتابها در رد یکدیگر و به طرفداری از گروه های متخاصم نوشته اند (68) . جالب است که گاهی افراد یک گروه در تمامی اصول فکری جز اصل پذیرفتن امامت ائمه با رهبر و رئیس علمی خود اختلاف نظر پیدا می کردند (69) .

بسیاری از شیعیانی که گرد ائمه جمع شده بودند به کار سماع و نقل احادیث مشغول بوده و از مباحثات و مناظرات کلامی دوری می جستند و نظر خوشی نسبت به متکلمان شیعی نداشتند (70) . متکلمان که مورد تشویق و تحسین امامان بودند از آزارهای زبانی این افراد رنجیده می شدند و ائمه آنان را تسلی می دادند (71) ، و بدانان می گفتند که باید با این گروه مدارا کرد چه اندیشه آنان از درک نکات ظریف و دقیق عاجز است (72) . محدثان قم نیز با متکلمان سخت در ستیز بودند (73) ، و برخی از آنان روایات

بسیاری در ذم و طعن دانشمندان و متکلمان می ساختند و به ائمه نسبت می دادند (74) . و کتابها در این مورد تدوین می نمودند (75) . از طرف دیگر ائمه ، شیعیان خود را به همین متکلمان و کتابهای آنان ارجاع و راهنمایی می کردند (76) ، و حتی قمیان را به رغم دشمنی محدثان آن شهر ، به دوستی و حرمت نهادن نسبت به متکلمان ترغیب می نمودند (77) . کتب رجال حدیث شیعی به خصوص رجال کشی پر است از موارد اختلافات عقائدی و گرایش های گوناگون کلامی میان شیعیان در قرون اولیه ، و درگیری ها و کشمکش های حادی که در این مورد جریان داشت ، و از هواداری ائمه نسبت به متکلمان و شواهد علاقه آنان به رشد و شکوفایی فکری شیعه .