دانستنیهای شیعه صفحه 50

رفته است (108) .

گروهی از دانشمندترین صحابه امامان که آراء و اجتهادات دقیقی از آنان در مآخذ فقهی نقل شده است به پیروی از قیاس متهم گردیده اند . فضل بن شاذان نیشابوری فقهی و متکلم معروف شیعی و نگارنده کتاب ایضاح (م 260) که آراء او در مباحث طلاق و ارث و برخی مسائل دیگر از فقه و مباحث عقلی اصول فقه شیعی در دست و مورد توجه است (109) ، یونس بن عبد الرحمن که نظرات وی درمباحث خلل صلاه و زکات و نکاح و ارث فقه نقل شده است (110) ، زراره بن اعین کوفی (111) ، جمیل بن دراج که دانشمندترین صحابه امام صادق پیشوای ششم شیعه بود (112) ، عبد الله بن بکیر که از فقهاء بزرگ شیعی در قرن دوم است (113) و گروهی دیگر از مشهورین صحابه از این جمله اند که به عنوان عمل به قیاس مورد طعن قرار گرفته اند (114) . در حالی که تقریبا قطعی است که آنان در فقه پیرو روش استدلالی و تحلیلی بوده اند نه پیرو قیاس سنی (115) .

فتاوای آنان که بسیاری از موارد آن را مؤلف کشف القناع (116) گرد آورده است خود بهترین دلیل بر صحت این مدعاست .

از مجموع آنچه در این پنج بند گفته شد روشن گردید که در دوره حضور امام دو گونه فقه در جامعه شیعی وجود داشته است . یک جنبش استدلالی و اجتهادی و تعقلی که در مسائل فقهی با در نظر گرفتن احکام و ضوابط کلی قرآنی و حدیثی به اجتهاد معتقد بوده (117) ، و یک خط سنت گراتر که به نقل و تمرکز بر

احادیث تکیه داشته و کاری اضافی به صورت اجتهاد متکی بر قرآن و سنت انجام نمی داده است . بندهایی که از رسائل فقهی فقهاء دوره حضور مانند فضل بن شاذان و یونس بن عبد الرحمن در آثار دوره های بعد نقل شده است به خوبی نشان می دهد که کار تدوین و تجزیه فقه از حدیث ، بر خلاف نظریه متداول ، از اواخر قرن دوم و اوائل سوم آغاز شده بوده است .

در کتاب های علم رجال حدیث شیعه (118) و سایر مآخذ (119) از بسیاری ازفقهاء شیعه در قرون نخست و زمان حضور امامان یاد شده است . در فهرست ابن ندیم نیز نام و فهرست آثار جمعی از آنان دیده می شود (120) . آراء و انظار برخی از ایشان و دیگر فقهاء شیعی این عهد در متون فقهی ادوار بعد نقل گردیده و مورد اعتنا و توجه بوده است (121) .

2- نخستین قرن غیبت

در دوره غیبت صغری (260 - 329) تا اواخر قرن چهارم سه گرایش گوناگون فقهی در جامعه شیعی وجود داشته است :

(ا) اهل الحدیث - این گرایش دنباله رو و استمرار گرایش سنت گرای دوره حضور بوده ، و همت خود را بر جمع آوری احادیث و ضبط و حفظ آن مصروف می داشته است . هواداران این مکتب عموما چنان که پیش تر دیدیم با اجتهاد به صورت یک عمل و کوشش فکری بر اساس استنباط تعقلی میانه ای نداشتند و حتی استدلالات عقلی کلامی را که برای تقویت مذهب و در حمایت از نقطه نظرهای شیعی به کار می رفت محکوم می نمودند (122) . درست حالتی که در میان پیروان مکتب اهل الحدیث سنی وجود داشت و احمد

بن حنبل - به عنوان مثال - حتی از آن قسم کلام که در دفاع از اسلام به کار رود نیز نهی می نمود (123) .