دانستنیهای شیعه صفحه 96

زید و معتزله

همان گونه که قبلا یادآور شدیم ، برخی از نویسندگان برآنند که زید در عقاید کلامی خود از واصل بن عطا مؤسس مذهب معتزله بهره گرفته ، و از این روی ، آرای کلامی زیدیه با عقاید معتزله هماهنگ است . این فرضیه از نظر

تاریخی به شهرستانی باز می گردد ، چنانکه گفته است ، زید در اصول ، نزد واصل بن عطا ، پیشوای معتزله تلمذ کرد . (14) پس از وی برخی از نویسندگان اهل سنت و زیدیه نیز آن را پذیرفته و نقل کرده اند .

ولی این فرضیه- همان گونه که قبلا یادآور شدیم- دلیل معتبری ندارد . در این جا سخن برخی از دانشمندان معاصر زیدیه را در نقد این فرضیه از نظر می گذرانیم .

یکی از اشتباهات شایع ، نسبت دادن زیدیه در اصول عقاید به معتزله است و این که امام زید شاگرد واصل بن عطا بوده است . شاید شهرستانی اولین نویسنده ای است که این سخن اشتباه را نقل کرده و دیگران از او گرفته اند . البته شهرستانی دلیلی بر رای خود اقامه نکرده است ، و شاید منشا اعتقاد او هماهنگی عقاید زیدیه و معتزله در بسیاری از مسایل کلامی بوده است ، ولی این دلیل کافی نیست تا فرقه ای را به فرقه دیگر منسوب کنیم .

از نظر همه مورخان روشن است که در آن زمان ، مدینه مرکز علم و دانش بود ، چنانکه وقتی از ابو حنیفه سؤال شد که علوم خود را از چه کسی گرفته است ، پاسخ داد : من در معدن و مرکز علم بودم و از یکی از فقهای آن علم آموختم ، و مقصود او امام جعفر صادق علیه السلام است که دو سال در محضر او کسب علم کرده است ، چنانکه گفته است : «اگر آن دو سال نبود ، نعمان هلاک می شد» . (15)

با این حال آیا معقول است که زید

از مرکز و سرچشمه علم و دانش ، یعنی مدینه ، به بصره رود تا علم اصول و فروع را از دیگران بیاموزد و به زیور دانش آراسته گردد ، چنانکه گذشته از این ، از نظر مورخان ثابت است که واصل بن عطا علم و دانش را از معدن و سرچشمه دانش ، یعنی اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله آموخته است ، زیرا او از موالی محمد فرزند علی بن ابی طالب علیه السلام بود ، و علم و دانش را از فرزند محمد ، یعنی ابو هاشم ، عبد الله بن حنفیه آموخت ، و در 21 سالگی و در سال 101 هجری به بصره رفت و با عمرو بن عبید که از شاگردان حسن بصری بود دوست شد ، و با او در جلسه درس حسن بصری شرکت می کرد تا این که در مسئله مرتکب کبیره با او اختلاف پیدا کرد و از وی جدا شد ، و عمر بن عبید نیز با او موافقت نمود : و آن دو از پیشوایان معتزله به شمار می روند .

اگر بخواهیم زید را به یکی از فرق کلامی منسوب کنیم ، بهتر است او را از فرقه عدلیه بنامیم ، چنانکه این نام بر همه کسانی که قائل به عدل و توحیدند ، اطلاق می شود ، و از این جاست که قاضی عبد الجبار معتزلی ، و احمد بن یحیی المرتضی ، خلفای راشدین و دیگر صحابه قائلان به عدل و منکران جبر را در زمره نخستین طبقه عدلیه ، و امام زید بن علی و ابو هاشم عبد الله بن محمد حنفیه

استاد واصل بن عطا را از سومین طبقه عدلیه دانسته اند ، و واصل بن عطا و عمرو بن عبید را از چهارمین طبقه عدلیه شناخته اند .