فقهای نامدار شیعه صفحه 242

خرد میرزا

سیاست مداران آن روز از سلاطین و وزراء در حیرت از خرد او بوده و همگی به تدبیر و اندیشه کاملش اذعان داشتند . هر که با او هم نشین شده بود ، خویشتن راکوچک تر از او یافته بود . هیبتی همچون هیبت انبیاء داشت ، حتی فرزندانش نزد او این هیبت را حس می کردند و این یک موهبت الهی است که برخی از مؤمنان از چنین صلابتی برخوردارند . شیوه تدریس :

وقتی در فهم حدیث بحث می نمود ، بر معتدل ترین راهها و همگون با عرفیات ووجدانیات گام می زد و از باریک بینی های بسیار ریز به دور بود . و وقتی در پیچیدگیهای مسائل به سخن می نشست ، برای فیلسوفان بسیار دقیق هم اعجاب انگیز بود که چگونه موشکافانه به ریزه کاریهای آن مسائل می پردازد . در هنگام تدریس کتابی از فقه فقط به مسائل بسیار مشکل آن

می پرداخت و از گریز به دیگر بحثها خودداری می نمود . بدین جهت از درس او فقط کسی بهره می گرفت که با بررسیهای قبلی در اطراف موضوع فقهی ، احاطه به نظرات و دلایل پیدا کرده و تنها حل معضلات و شکافته شدن حقایق امور برایش باقی مانده باشد . از میان شاگردان دقیق وی می توان میرزا محمد تقی شیرازی ، شیخ فضل الله نوری ، شیخ محمد تقی آقا نجفی و . . . را نام برد که هر کدام درصحنه های اجتماعی و سیاسی پس از استاد ، فارس میدان و رهبر امت گشته اند .

شیوه میرزا در رسیدگی به امور

از میان اصحابش عده ای را برای مشاوره در امور دینی و عمومی مردم ، برگزیده بود تا در شهرها و نواحی اطراف نماینده او باشند و از همین طریق مسائل مهمی چون مساله تحریم تنباکو ، تاراج چهار محال ، قضیه یهود همدانیها ، گرفتاری شیعیان به دست افغانها ، خریدن زمینهای طوس به دست دولت روسیه و امثال اینها را به بهترین وجه حل و فصل نمود . بعضی از همین اصحاب ، محل رفع حوائج مؤمنان بودند که میرزا بادریافت کمکهای بدون عوض آنها امور خیریه را در میان برادران مؤمن جاری می ساخت . در نهایت تواضع و پنهانی ، کمک می نمود . اسامی فقراء هر شهر را داشت که توسط وکلایش به ایشان کمک می نمود . دانش پژوهان و نیازمندان مشاهد مشرفه درنظر او از موقعیت خاصی برخوردار بودند . برای همگی آنها بدون استثناء مقرری تعیین شده بود . برخوردش با خانواده نیز بسیار منظم و استوار و در کمال تدبیر بود . حتی درطول گفتگو با فرزند 8 یا9 ساله اش او را جز با کلمه آقا»خطاب نمی کرد و

هنگام رفتن فرزندش از مجلس به احترام او کمی از جای خود برمی خاست .

اخلاق او

او از نظر اخلاق و رفتار و مسائل انسانی و معنوی ، و در قیام به وظایف شرعیه ، در غایت کمال و اوج اشتهار بود . حکایات و نوادر بسیاری از حالات روحی و معنوی او را نقل کرده اند که مجموع این حالات ، او را به رتبه ای از مراتب سازندگی رسانده است که به اصطلاح علمای وقت ، به او لقب مجدد و احیاگر مذهب را داده اند که درراس هر قرن ، یک فرد از میان جمع اخیار و رجال علمی می درخشید و تجدید کننده واحیاگر اصول معارف علمی و عملی مذهب می شود . (این حدیث هر چند منبع معتبرروائی ندارد ، ولی در عمل و تاریخ چنین پایگاهها و محورهای مردمی را می توان نشان داد . )

کرامات میرزا