فقهای نامدار شیعه صفحه 246

و آنها دیدند که یک روحانی پیرمرد ، در کنج دهی از دهات عراق ، یک کلمه می نویسد و یک ملت قیام می کند ، و قراردادی که ما بین شاه جائر و انگلیسیها بوده است ، به هم می زند و یک قدرت این طوری دارد او . » (2)

در دوران قاجار-و کمی پیش از آن-محور عمده حل و فصل مشکلات سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی رژیم حاکم را ، سیاست موازنه منفی و مثبت(جلب رضایت دو ابرقدرت روس و انگلیس از طریق اعطای امتیازات و منافع مختلف به آنها)تشکیل می داده است ، تا جائیکه به عنوان شیوه ای سهل الوصول برای حفظ و بقای شاه و در برابر تکاثر طلبی استعمارگران بین المللی به کار گرفته می شد . در آن زمان ، دودولت روس و انگلیس نقش تعیین کننده را در دربار شاه داشتند که خود به دلیل فقدان پایگاه مردمی دربار بود . بینش سیاسی و فرهنگی مردم در سطح نازلی قرار داشت و ازوسایل ارتباطی آن روزگار(مانند روزنامه ها)به نحو قابل توجهی برخوردار نبودند وغالبا در اثر تبلیغات انحرافی رژیم شاه ، تصور می کردند که دیگر شاهان جهان تابع شاه ایران هستند!مدتی پیش از انعقاد قرارداد امتیاز تنباکو«عهدنامه رویتر»در تاریخ جمادی الاولی 1289 ه . ق(1872 م)با«بارون ژولیوس دورویتر»انگلیسی که رشوه های کلان به شاه و صدر اعظم وی(مشیر الدوله سپهسالار)پرداخته بود ، صورت گرفت . در وصف ننگین بودن این عهدنامه همین بس که به اعطای سند مالکیت ایران معروف گشت و«لرد کرزن ، آن را«بخشش از طرف ایران خواند . شاه و سپهسالارپس از این بخشش و با پولی که به عنوان رشوه از رویتر گرفتند . در سال 1290 ه . ق

ازطریق روسیه به فرنگ رفتند . ولی در پایتخت روسیه با اعتراض شدید دولت تزاری نسبت به این عهدنامه روبرو شدند که دنباله این سفر به اعطای امتیازات دیگری به روسیه منجر شد .

سفر سوم ناصر الدین شاه به اروپا

در سفر سوم ناصر الدین شاه به فرنگ و توقف او در انگلستان ، پیشنهاد اعطای امتیاز توتون و تنباکوی ایران به انگلیس مطرح می شود . به این منظور دولت انگلیس یکی از اتباع خود به نام ماژور تالبوت را به عنوان طرف قرارداد معرفی می کند .

سرانجام در رجب 1307 ه . ق مطابق با مارس 1890 میلادی و پس از مراجعت شاه به ایران و آمدن تالبوت در راس یک سندیکای ساختگی و خلق الساعه ، قرارداد امتیازانحصار تنباکوی ایران در 15 ماده تنظیم ، و به امضای ناصر الدین شاه رسید . درفضاحت این قرارداد همین بس که رویتر انگلیسی گفت : «وقتی که متن آن در جهان انتشار یافت ، معلوم شد که حاوی یک تسلیم دربست و غیرعادی کلیه منابع صنعتی یک کشور پادشاهی به خارجیان است که حتی در عالم خیال هم تصور نمی رفت که امتیازی حتی به مراتب کمتر از آن در تاریخ واگذار شده باشد . »و اعلان فوق در آغاز سال 1308ه . ق و ورود تالبوت و هیات همراه وی به ایران که در رجب 1308 ه . ق صورت گرفت و همچنین انتشار اعلامیه کمپانی رژی که تمام خرید و فروش تنباکو را از آغاز سال 1308 ه . ق به خود متعلق می نمود . برخوردهای ریشه دار و شدید محافل مذهبی رانسبت به استعمارگران و اهداف شوم نهفته در قرار داد و تبعات آن برانگیخت و به مشابه در عثمانی ، از سوی برخی از روشنفکران

در پی داشت . اما خطر عمده ای که علاوه بر به یغما رفتن بنیه مالی ایران ، جامعه اسلامی را تهدید می کرد ، حضور فرهنگ استعماری و گسترش تهاجم فسادی بود که به تبع حضور عینی اجانب و دشمنان قسم خورده اسلام و مسلمین در ایران رخ می نمود . چندی نگذشته بود که نشانه ها ومصادیق آشکار این فساد ، هویدا گردید . هجوم فرنگیان به ایران-با آماری بیش از 200هزار نفر-حتی شکل ظاهری شهر و بازار و جماعت مسلمین را تغییر داده و از طرف دیگر ، استضعاف مالی و فرهنگی بسیاری از مردم ، آنان را به اجیری و خدمتگزاری فرنگیان می کشاند . طبیعی است در این موقعیت اشاعه فساد اخلاقی و اجتماعی ، و ازبین رفتن قبح مفاسد ، و از سوی دیگر ، بد رفتاری و سلطه کارگزاران استعمار ، ارمغانی روز افزون و تباه گری بود . انگلیسیها در هر جا که می رفتند ، سوار و اسب و اسلحه باخود بردند و مزدور اسلحه به دست درست کردند ، و این همان شیوه ای بود که انگلیسیان در تصرف هند و ایجاد کمپانی هند شرقی و سپس حضور نظامی به بهانه حفظ امنیت این کمپانی و آنگاه مستعمره نمودن هند به کار گرفته بودند . سستی و فسادداخلی حکومت ، و پوسیدگی نظام حاکم ، به علاوه دست اندازیهای شاه غرق دربی خبری و مست از شکوه سلطنت چهل ساله!به حیطه قدرت علمای دینی به منظورخنثی نمودن نفوذ ایشان و نیز نارضایتی عامه مردم از استبداد«امین السلطان صدراعظم و زمامدار پر سابقه دولت که در تحریص شاه نسبت به اعطای امتیازات نقش اولیه و مؤثری داشت را باید به عنوان دیگر زمینه های بیداری مردم

و تکوین خیزش ملت به رهبری روحانیت برشمرد . به تدریج نخستین نغمه های مخالفت ، هم زمان با آغاز کارکمپانی در گوشه و کنار کشور بالا گرفت . مبارزه علمای دینی و مردم در ماجرای تنباکو ، ابعاد و مراحل گوناگونی را شامل گردید که بر طبق ضوابط و شرایط امر به معروف ونهی از منکر شکل یافته است که در نخستین قدم با تذکر خطاها به دولت آغاز می شود .

میرزای شیرازی از سامراء ، میرزای آشتیانی از تهران ، و علماء و مردم تبریز و اصفهان وشیراز و . . . ، هر یک اشتباهات دولت را در امر انحصار تنباکو متذکر گردیدند . اما شاه وامین السلطان در قبال اعتراضات ، ملت را نادان و غیر مطلع از جریانات می خوانند .

طبیعی است در شرایطی که امتی عزم خود را جزم نموده تا به مقصد نرسیده از پای ننشیند ، این گونه برخوردها مانعی نخواهد بود . لذا مردم نیز خود را برای مراحل بعدی نهضت مهیا و آماده می کنند . در شهرهای مختلف کشور زمینه های قیام هم فراهم می شود .