فقهای نامدار شیعه صفحه 248

میرزا در پاسخ تمام این تشبثات ، فقط تاکید بر این نکته می کند که باید فقط به ملت مسلمان تکیه کرد ، و بالاخره در مقابل تاکید مجدد مشیر الوزراء(کارپرداز ایران دربغداد) ، بر ضعف دولت چنین تهدید می کند : «اگر دولت از عهده برنمی آید ، من به خواست خدا آن را بر هم می زنم . »شاه و دربار ، وقعی به گفته های میرزا نمی دهند وتصمیم می گیرند که با سیاست دفع الوقت ، به تدریج مردم و علماء را از توجه به مساله تنباکو منصرف سازند . اما وقت گذرانی شاه و اعوان و انصارش در ارائه پاسخی متین وصحیح به میرزا ، و همچنین زمینه های مبرم برای

تحریم تنباکو که نشانه های آن دردرخواستهای مکرر مردم به چشم می خورد ، و در بخشهایی از کشور نیز به کار گرفته شده و به عنوان سیاست منطقه ای موقتی تلقی می شد ، سرانجام انتظارها را به سر رساندو حکم تحریم در عبارتی کوتاه و به شیوه ای مؤثر و محرک و حساب شده از سوی میرزای شیرازی به این شرح صادر گردید :

متن حکم

«بسم الله الرحمن الرحیم ، الیوم استعمال تنباکو و توتون ، بای نحو کان ، درحکم محاربه با امام زمان صلوات الله و سلامه علیه است . حرره الاقل محمد حسن الحسینی

بلافاصله پس از صدور حکم ، ماموران حکومت وظیفه یافتند به هر نحو ازانتشار این حکم و آگاهی مردم نسبت به صدور آن ممانعت کنند و به طریقی که می توانستند و ضرورت داشت عمل می کردند . با این حال ، در همان نصف روز اول که حکم به دست میرزای آشتیانی رسید ، در حدود صد هزار نسخه از حکم میرزای شیرازی نوشته شد . مردم ، حتی بی سوادها ، نشر آن را وظیفه شرعی خود می دانستند .

حکم تحریم ، حتی درباره شاه و اندرون حرمسرای وی را نیز در برگرفت ، به نحوی که انیس الدوله ، سوگلی ناصر الدین شاه دستور داد قلیانها را جمع کنند و ناصر الدین شاه هم برای آنکه مبادا به احترامش لطمه ای وارد آید ، بعد از آن به هیچ یک از نوکران خود دستور نمی داد قلیان بیاوردند و در تمام دربار ، قلیانها را جمع کردند . کار به جایی رسید که یهود و نصاری نیز به متابعت از اسلام ، دخانیه را در ظاهر ترک نمودند . ازسوی دیگر ، شاه و

درباریان به مصداق الغریق یتشبث بکل حشیش به هر گونه نیرنگ و فریب به منظور جلوگیری از روند پیروز تحریم دست می زنند . در آغاز با مساعدت وعاظ السلاطین و معممین دربار به شایعه جعلی بودن فتوی و این که توسط فردی به نام ملک التجار»جعل شده است ، می پردازند و سیستم حفاظت و اختناق خود را به شدت گسترش می دهند تا هر گونه ارتباط مردم و علماء ، و کسب تکلیف از میرزای بزرگ را سلب کنند . اما این اقدامات نیز تاثیری در روند قضایا نداشت . لذا دولتیان باتوسل به نیرنگی دیگر و ایجاد تفرقه ، دست به دامن علمای داخل ایران می شوند . شاه وامین السلطان به میرزای آشتیانی روحانی تهرانی روی می آورد و از او می خواهند به اباحه و تجویز دخانیات حکم کند . میرزای آشتیانی و دیگر علماء ، شاه و درباریان را به کلی مایوس می سازند و قاطعانه می گویند که حکم میرزای بزرگ را جز خود او کسی دیگر نمی تواند تغییر دهد ، و اضافه می کنند : «این کار اصلاح برنمی دارد ، باید متوقف شود . . . این امتیازات باید برگردد و تا برنگردد میرزا آرام نمی گیرد . »از طرف دیگر ، سیاست ارعاب و تهدید و توسل به خشونت نیز کارآیی خود را از دست داد و مردم راهر چه بیشتر مصمم تر و مقاوم تر ساخت . بدین رو ، ناصر الدین شاه ، ناچار به فکرتسلیم و لغو امتیاز می افتد ، ولی مسئولان کمپانی ، و علی الخصوص کارگزاران سفارت انگلیس ، او را از این کار برحذر می دارند و آن را خطری برای اصل رژیم قلمدادمی کنند . سرانجام ، شاه در حالی که فقط دو هفته

از صدور حکم تحریم می گذرد ، به الغای انحصار داخله توتون و تنباکو می پردازد . اما علماء و مردم باز هم مقاومت می کنندو خواستار لغو کامل امتیاز تنباکو می گردند . شاه که خصوصا از مقاومت میرزای آشتیانی بسیار عصبانی شده بود ، او را تهدید می کند . در عوض میرزا نیز تصمیم به مهاجرت می گیرد . شاه از ترس به پا شدن طوفان ، به تملق و تهدید میرزا پرداخته و وی را از هجرت باز می دارد . در این میان ، زمزمه های جهاد علیه دستگاه نیز بالا می گیرد واعلامیه هایی بدین مضمون بر در و دیوار شهر نصب می شود :

«بر حسب حکم جناب حجه الاسلام ، آقای شیرازی ، اگر تا 48 ساعت دیگرامتیاز دخانیات لغو نشود ، یوم دوشنبه آتیه ، جهاد است ، مردم مهیا شوید . »

از سوی دیگر شدت اوضاع و تنگناهایی که برای فرنگیان پدید آمده بود ، باعث شد که مسئولین کمپانی از سوی سفراء و سیاسیون اروپا در تهران ، تحت فشار قرارگیرند .