فقهای نامدار شیعه صفحه 339

طلاب و فضلاء پرداختند و یکی از ائمه جماعت گشتند . ایشان به منبر می رفتند و به وعظ و ارشاد مردم می پرداختند . خواص پیش از عوام از منبر ایشان فیض می بردند . مدت زمان طولانی در قم اقامت نگزیدند تااینکه به عزم زیارت به مشهد رفتند . با توجه به سابقه آشنایی که مردم خراسان با اوداشتند ، اطراف او را گرفتند و از او درخواست اقامت دائمی نمودند . وی دعوت آنان راپذیرفت و در مسجد گوهر شاد به اقامه جماعت پرداخت ، و مجلس درس او پر ازفضلاء و اهل علم می گشت . دلها به سوی او کشیده شد و نفوس به وی اقبال و روی آوردند .

در آن ایام آیه الله حائری زعیم و سرپرست حوزه علمیه قم در روزگار درد وعوارض کهولت سن و پیری به سر می بردند ، و از تلاشها و کوششهایی که نسبت به حوزه کشیده بودند ، نگران و خائف . نگرانی از آن جهت بود که امور حوزه از هم پاشیده و پراکنده گردد و طلابی را که با هزاران خون دل خوردن ، گرد هم آمده اند ، متفرق شوند . وی از افرادی که در آنها لیاقت و استعداد زعامت دینی و پرورش طلاب و اداره هیات علمی حوزه را می دید ، یکی آیه الله سید محمد حجت بود که آن روزهادر قم بودند ، و دیگر خود آیه الله صدر بود که در اثر آشنایی قبلی که با ایشان داشتند ، اورا لایق این امر می دانستند ، از این رو به برخی از تجار قم دستور داده بودند که با آیه الله صدر تماس حاصل کنند و او را از خراسان به قم فرا خوانند

. به این ترتیب دعوت پذیرفته شد و آیه الله صدر به قم نزول اجلال فرمودند ، و دیدگان آیه الله حائری باحضور وی روشن گردید . او را با همکاری آیه الله سید محمد حجت مورد اعتماد ومحل ثقه و اطمینان خود قرار دادند و در کارها و شئون مهم و اختصاصی با آنان به مشورت نشستند ، تا اینکه مؤسس حوزه در سال 1355 ه . ق به رحمت الهی شتافت ، در حالیکه هر دو نفر را از طرف خود وصی قرار داده بودند .

دوران فترت

ایشان و همکار و برادر بزرگوارش آیه الله حجت ، به مسئولیتهای حوزه پرداختندو مباشر حفظ نظام اداری و علمی آن حوزه گرامی گردیدند ، آنگاه آیه الله سید محمدتقی خوانساری هم به جمع آنان پیوست . هر سه بزرگوار به صورت استوانه های حوزه و ارکان آن مرکز علمی درآمدند . با اخلاص ، ایثار و فداکاری تمام به تمشیت امور حوزه علمیه قم پرداختند . کارها و مسئولیتها را بین خود تقسیم نمودند . هر کدام از آن بزرگان مسئولیتی را بر عهده گرفتند ، ولی راس و سخن یکی بیشتر نبود . تا روزی که زعیم دینی بزرگ آیه الله العظمی سید حسین بروجردی به قم وارد شدند . پس همگی اتفاق نظرپیدا کردند که امور را در اختیار ایشان قرار دهند . آیه الله صدر نخستین فردی بود که محل برگزاری نماز جماعت خود را به ایشان واگذاشت و خود نیز به او اقتداء فرمود .

ایشان پس از وفات آیه الله حائری مجددا همراه رفیق و همکار بزرگوار ، آیه الله حجت مصائب و مشکلات فراوانی را متحمل گردیدند ، چون هدف حکومت

وقت ایران بر آن قرار گرفته بود که هیات علمی و نظام موجود حوزه علمیه قم را پراکنده سازد و اجتماع طلاب را به تفرق و پراکندگی مبدل سازد . در اجرای این هدف شوم ، شیوه های مختلف و اسلوبهای متعددی را به کار گرفت . گاهی طلاب را به صورتهای دسته جمعی و گاهی متفرق ، دستگیر می کرد ، و آنان را بدون هیچ نوع جرم و خطا ، به زندان می افکند . نظام سربازی اجباری را در حق آنان به کار می بست و با وجود این نوع تضییقات و شیوه های ظالمانه ، این دو بزرگ تمام این مسائل و مصائب را با ناراحتی وتاثر فراوان ، تحمل می نمودند و طلاب را به صبر و بردباری فرا می خواندند . مسائل رابه حالت اولیه خود برگرداندند . او و همکارانش موقعیتهای بسیار شدیدی را تحمل نمودند که طلاب و فضلای آن روز قم همه آنها را در خاطر دارند و با دیده اعجاب وشگفت به آنها می نگرند .

دوران مرجعیت

پس از رحلت آیه الله مؤسس مردم به ایشان و همکار عزیز و بزرگوارشان ، آیه الله حجت مراجعه نمودند و از آنها درخواست رساله کردند ، با اینکه رساله عملیه ایشان چاپ گردید و ایشان جزو زعمای علم و یکی از مراجع دین و از بزرگ مدرسان حوزه علمیه قم قرار گرفتند ، ایشان درس اصول و فقه را تدریس نمودند که در جلسه درس او نزدیک به 400 نفر از طلاب و فضلاء می نشستند . در تشویق آنان ، شیوه ها واسلوبهای خاصی به کار می گرفتند ، به حدی که توانستند تعدادی از بزرگان و رجال حوزه علمیه قم را تربیت و آماده سازند . ابو الزوجه

بزرگوار ایشان ، مرحوم آیه الله العظمی حاج آقا حسین قمی(ره)تقلید از ایشان را اجازه داد . و احتیاطات خویش را به ایشان ارجاع داد . کسانی که آیه الله قمی را می شناسند ، و شدت ورع و پرهیزگاری او رامی دانند ، بهتر می دانند که او کمتر به کسی اطمینان و اعتماد می ورزید ، و هیچگاه به سرعت و سادگی تصمیم نمی گرفت ، مادام که اساس و پایه ای پیدا نمی شد ، سخنی به زبان نمی آورد و حقیقتی را مورد تایید قرار نمی داد . » (3)