فقهای نامدار شیعه صفحه 431

معظم له پس از کسب مدارج عالی و اشتغال به تدریس در حوزه علمیه نجف اشرف ، در سال 1342 ه . ق به قصد زیارت ثامن الائمه(ص)به ایران سفر می کند . پس از تشرف به ارض اقدس و زیارت مرقد مطهر حضرت امام رضا(ع)به هنگام مراجعت در مجالس دید و بازدید در تهران برخوردی داشتند با علمای آن روز تهران از جمله مرحوم آیه الله آقا شیخ عبد النبی نوری و مرحوم آیه الله آقا حسین نجم آبادی و به خاطر علاقه ای که به فراگیری علوم مختلف داشتند . مدت یک سال در تهران اقامت داشتند واز محضر این بزرگان کسب فیض می نمایند . سپس به قصد زیارت مرقد مطهر حضرت معصومه(س)عازم شهر مقدس قم می شوند .

در آن زمان حضرت آیه الله العظمی حائری(مؤسس حوزه علمیه قم)در حوزه تدریس می فرمودند . مرحوم والد در همان چند روزی هم که قصد اقامت در قم داشتند ، در محضر درس مرحوم آقا شیخ عبد الکریم حاضر می شوند و ضمن درس اشکالات متعددی به ایشان می گیرند . مرحوم آیه الله العظمی حائری چون ایشان راشایسته و لایق تشخیص می دهند ، لذا به طور جدی از ایشان می خواهند که

در قم اقامت نموده و به تدریس در حوزه مشغول شوند . ایشان می فرمایند من به قصد زیارت آمده ام و باید برگردم به نجف اشرف . ولی مرحوم آقا شیخ عبد الکریم به ایشان تکلیف می کنند و لذا معظم له از همان سال 1343 ه . ق در قم متوطن شده و از همان سال شروع به تدریس سطح و خارج فقه و اصول می نمایند . ایشان می فرمودند : «من به قدری برای تدریس مجهز بودم که هیچگاه خسته نمی شدم و هر گاه کسالتی یا مشکلی برای من پیش می آمد ، نذر می کردم که اگر مشکل برطرف شود ، یک دوره مکاسب محرمه درس بدهم و این کار در موارد بسیاری پیش آمد و تکرار شد . »

ایشان در طول بیش از 68 سال تدریس در حوزه علمیه قم با تلاش و کوشش وقفه ناپذیر و برقراری روزانه بیش از هفت جلسه درس ، شاگردان بسیاری را تربیت نموده اند که از جمله شاگردان برجسته و مبرز ایشان ، می توان از آیه الله حاج سید باقرطباطبائی سلطانی ، مرحوم آیه الله حاج شیخ مرتضی حائری یزدی ، مرحوم آیه الله شهید مرتضی مطهری ، مرحوم آیه الله شهید حاج شیخ حسین غفاری ، مرحوم آیه الله شهید حاج سید محمد علی قاضی طباطبائی ، مرحوم آیه الله شهید صدوقی یزدی وبسیاری دیگر از بزرگانی که بعضا در قید حیات هستند نام برد .

سؤال : رساله عملیه معظم له در چه سالی منتشر شد و آیا ایشان غیر از ایران درکشورهای دیگر هم پیروانی داشتند ؟ جواب : پس از سالها تدریس در حوزه عملیه قم ، کم کم از روی توجهی که مردم به ایشان پیدا کردند ، با اصرار زیاد طلاب و

محصلین و شاگردان ایشان ، معظم له نخستین رساله عملیه خود را در سال 1370 ه . ق به نام سبیل النجاه به زبان فارسی منتشر می کنند که بعدا چندین بار تجدید چاپ شد . با رحلت مرحوم آیه الله العظمی بروجردی(ره)رساله عملیه دیگر ایشان به نام توضیح المسائل منتشر شد . این رساله تا کنون بیش از 55 بار تجدید چاپ شده و مورد استفاده مقلدین قرار گرفته است . از آن سال به بعد ایشان مرجعیت عامه پیدا کرده و در کنار حضرت آیه الله العظمی گلپایگانی(مد ظله)و دیگر بزرگان ، حوزه علمیه قم را اداره می کردند .

معظم له دارای مقلدین بی شماری در ایران و خارج ، بخصوص در هند و پاکستان و قسمتی از لبنان و کشورهای حاشیه خلیج فارس بوده اند . رساله دیگری نیز به زبان عربی دارند که به نام منهاج المؤمنین و در دو جلد چاپ شده است . همچنین خلاصه فتاوای ایشان در یک مجموعه به زبان اردو در هند چاپ شده است .

سؤال : تالیفات معظم له چه تعداد و در چه موضوعاتی است ؟

جواب : ایشان دارای تالیفات بسیار متعددی هستند که تا کنون از این آثار به طبع رسیده و ما بقی انشاء الله به تدریج چاپ خواهد شد . این تالیفات را می توان در چندبخش تقسیم کرد که ذیلا به ذکر نام آنها می پردازیم :

تالیف و تصانیف و آثار علمی و سفرنامه ها