اعتقادات شیعه (تالیف شیخ صدوق با حواشی و توضیحات شیخ مفید رحمهما الله) صفحه 1

متن کامل رساله اعتقادات شیخ صدوق با حواشی و توضیحات شیخ مفید به انضمام پاورقی های ارزشمند مرحوم سید ابراهیم نجفی (تحت عنوان شارح) همراه با ویرایش، غلط گیری، اعراب گذاری متن عربی، تصحیح ترجمه فارسی، توضیح کلمات و عبارات مشکل متن و اضافات تحقیقی دیگر (بخصوص تحقیق منابع شیعی و سنی به عربی و فارسی) توسط جمعی از محققین مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان، جهت سهولت دسترسی، دسته بندی گردید.

مقدمه مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

بسم اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم

اصول عقائد یا اعتقادات شیعه (فارسی - عربی)

اعتقادات اصیل شیعه به پیروی از روش قدماء (با إعراب گذاری مشکلات متون عربی و ترجمۀ تحقیقی فارسی)

متأسّفانه اخیراً شاهد هستیم که تدوین نرم افزارها و سایتهای عقیدتی شیعه، بعضاً با حذف عناوین کتاب های اعتقادی و اصیل قدماء شیعه و نیز کتب مرحوم علّامه محمّد باقر مجلسی – بزرگترین عالم شیعۀ اِثناعشریّه - صورت گرفته؛ و چیزهایی که به عنوان نرم افزار یا سایت و … . فضای فرهنگی جامعه را اشغال نموده اند، اغلب به ارائۀ کتاب های غیر اصیل و گاه پر از خطای برخی از معاصرین – که آگاهی کافی از روایات اهل بیت (علیهِمُ السّلام)

نداشته و ندارند - اکتفاء نموده و اگر هم ناچار از آوردن "بحار الأنوار" در برنامه های خود شده اند - آنهم با حذف و تحریف بخشهایی از آن که با عقاید خودشان مطابق نیست – از این جهت بوده که "بحار" خورشید کتب احادیث شیعه و یا معروف ترین منبع روایات ائمّۀ اطهار (ع) است و از آوردنش راه فراری برای کسی وجود ندارد و از بهانه آوردن در مورد حذف آن ناتوان هستند؛ ولی کتب محی الدین عربی، ابن سینا، میر داماد، ملاصدرا شیرازی، ملا محسن فیض کاشانی و … و هواداران معاصر آنها، به عنوان منابع یا مآخذ اصلی عقاید شیعیان، به خورد اذهان ناآگاه و مردم عامّی و غیر متخصّص در این رابطه، داده می شوند و همه در قالب نرم افزار و سی دی و کتب چاپی و نشریّات و سایتهای اینترنتی - و حتی کتابهای درسی برای دانش آموزان یا دانشجویان بی اطّلاع - ارائه شده اند و آنوقت همگی این عقاید پُر از غلط و تحریف، به جای عقائد حَقّه و به اسم اصول عقاید و … جعل و تبلیغ می شوند! حال آنکه در قبر، به هنگام سؤال و جواب، و در روز قیامت به وقت حساب، از اعتقادات و آراء ابن سینا، میرداماد، میر فِندِرسکی، ملا صدرا، فیض کاشانی، و یا مُمیت الدین عربی و … از ما سؤال نمی شود؛ بلکه از عقائد ائمّۀ اطهار که در کتب اعتقادات شیخ صدوق و علامۀ مجلسی(ره) به شکلی ساده، کامل و فشرده، در اختیار همگی قرار گرفته و به پندارهای شخصی کسی آلوده نشده اند، از ما پرسیده می شود

و به قول شاعر:

آه آه از دست صرّافان گوهر ناشناس!!

هر زمان، خرمهره را با دُرّ برابر می کنند!!

بنابراین، قائمیّه این را وظیفۀ شرعی خود می داند که علی رغم میل این افراد، کتب اصیل اعتقادات شیعه مثل اعتقادات شیخ صدوق و شیخ مفید و علامۀ مجلسی - أعلی اللهُ مقامَهُم - را توأم با اِعراب گذاری دقیق مشکلات متون عربی و با ترجمه ای روان، به خوانندگان محترم و محققان ارجمندی که جویای حقیقت اند، ارائه دهد. امید که ما را به دعای خیر یاد کنند و این نوشتار در روز بازپسین، پرده ای شود میان ابدان ما و آتش سوزان دوزخ که با کسی تعارف ندارد!

آثار ما بصفحۀ گیتی نشان ماست!

از بعد ما، نگاه به آثار ما کنید!

البته باید دانست که ما دراین برنامه ابتداءاً "اعتقادات صدوق(ره)" را مبنا قرار داده و شرح شیخ مفید را تا آنجا به این رساله ملحق می کنیم که وارد تکلّفات کلامی نشویم؛ زیرا در اخبار متواتره ای که در کتاب التوحید صدوق و اصول کافی کلینی و … آمده، ائمّۀ اطهار-ع- ما شیعیان را از ورود ونیز اشتغال به سه علم: کلام، فلسفه و عرفان نهی فرموده اند و این نهی اکید، جنبۀ تحریم شرعی دارد و ما نیز از طرح مشاجرات کلامی شرعاً معذور هستیم …

*تذکر: هرگونه مطلبی که درون دو قلاب و یا به اصطلاح کروشه[ … ] در متن عربی و فارسی مشاهده می شود، از شرح سیّد ابراهیم حسینی نجفی- رحمه الله علیه - افزوده و با عنوان "شارح" مشخص شده است و این لفظ (شارح) در رسالۀ اعتقادات صدوق، نباید با شیخ مفید اشتباه شود؛ زیرا

هرجا از وی نقل قول کنیم، آن را با عنوان "مفید" مشخص می سازیم. بلی، گاهی نیز بعض اضافات تحقیقی از خود قائمیّه افزوده شده است.

ضمناً ترتیب این برنامه به نحوی است که یک شماره، فارسی و یک شماره عربی یا همان متن مربوطه است و با شمارۀ یکسان نمره گذاری می شوند تا هر محققی براحتی بتواند متن عربی و ترجمۀ آن را مشاهده نماید و در صورت نیاز، آن دو را با هم تطبیق دهد.

مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیّه - اصفهان

مقدّمۀ مصحّح چاپ انتشارات علمیّۀ اسلامیّه؛ شرح حال و آثار شیخ صدوق (أعلی اللهُ مقامَه)

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

رئیس المُحدِّثین ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابَوَیهِ القمّی ملقب به (صدوق) [متوفّای 381 هجری قمری] بزرگترین فرد علمی خاندان بابَوَیه است. جد بزرگ این خانوادۀ دانشمند - که در طول چند قرن، فضلای نام آوری به عالم دین و دانش تقدیم داشته - بابویه نام داشت. علمای شیعه متفق اند که صدوق و برادر بزرگترش به دعای حضرت ولیّ عصر [امام زمان](ع) بدنیا آمدند.

شیخ طوسی [م460ق] نقل می نماید که علی بن موسی بن بابویه دختر ِعموی خود محمد بن موسی بن بابویه را در حباله نکاح داشت و از او اولادی نداشت، نامه به خدمت شیخ أبو القاسم حسین بن رَوح [نوبختی] - سومین نائب خاص امام عصر (ع) در غیبت صغری - نوشت که از حضرت بخواهد که خدا را بخواند تا به او فرزندان فقیهی مرحمت شود. از ناحیه مقدسه جواب آمد که: "از این زن اولادی برای تو نخواهد آمد، ولی از جاریه [=کنیزی] دیلمیّه [= منسوب به دیلم، نواحی گیلان] دو پسر فقیه نصیب تو خواهد شد"؛ و همین طور هم شد.

خداوند متعال سه فرزند پسر به او عطا فرمود که اولی و سومی فقیه بودند: محمد و حسین؛ و دومی حسن از اهل عبادت و کناره گیر از خلق بود.

شیخ صدوق [فقیهی اخباری مشرب و] در حفظ حدیث در عصر خویش بی نظیر و مورد مراجعه شیعیان قم و خراسان بود و بلکه از بصره و کوفه و مصر و مدائن و قزوین و غیرها در فتاوی دینی به او رجوع می نمودند.

به خواهش رکن الدوله دیلمی از قم به ری سفری نمود و پس از آن سفرهای زیادی هم به شهرهای نیشابور و عراق و بغداد و کوفه و مشهد نموده و از علمای این دیار و بلاد بلخ [در شمال افغانستان] و همدان و سرخس [در شمال شرق خراسان] و فَرغانه و سمرقند [هردو در ازبکستان] و اُشروسَنَه [در تاجیکستان] اخذ حدیث کرده است.

مُعَظٌَّم لَه علاوه بر مقام افتاء و تعلیم مسائل دینی به شیعیان و تدریس علوم آل محمد [صلوات الله علیهم] به شاگردان و با اینکه مدت زیادی از عمر او در سفرها صرف شده موفق گردید تا حدود سیصد جلد کتاب تصنیف بنماید و کتاب "[فقیهُ] مَن لا یَحضُرُهُ الفقیهُ" او [بمعنی: فقیه برای کسی که نزد او فقیهی حاضر نباشد]، که یکی از چهار کتاب معروف مذهب جعفری [=کتب اربعۀ صحیحه – یا: صِحاح اربعۀ شیعه: 1- کافی شیخ کُلَینی/ 2- من لا یحضر شیخ صدوق/ 3- تهذیب و 4- استبصار شیخ طوسی – که تمامی احادیث آنها صحیح و معتبر می باشد] است، عظمت علمی این مرد جلیل را می رساند. بدیهی است کثرت تألیفات او صدمه به وَثاقت [=مورد اطمینان و

وثوق بودن] او نمیرساند و حقیقتا این کثرتِ کار او را جز به دعای حضرت ولی عصر عَجَّلَ اللَّهُ تعالیَ فرَجَهُ و قوت حافظه عجیب خدادادی او به چیز دیگری نمیتوان حمل نمود و به همین جهت علمای اعلام مَراسیل او [= جمع مُرسَلَه = حدیثی که در سند آن افتادگی و ارسال به خود معصوم باشد] را مانند مَراسیل ابن ابی عُمَیر [و بلکه دیگر مؤلفان کتب اربعه و کتب قدیمۀ حدیث امامیّه] می دانند [که هیچیک از این کتب قدیمه محتاج بررسی سند نیست؛ زیرا ایشان متخصّص شناخت و دِرایَتِ حدیث بوده اند و تا اطمینان نمیکردند که حدیثی معتبر است هرگز بخود اجازۀ نقل آنرا نمی داده اند و اگر اسناد برخی احادیث در این کتب، مجهول یا ضعیف هم باشد، باز هم ضرری به اعتبار و صحّت آن حدیث نمیرساند؛ زیرا قرائن بر صحّت آن حدیث بقدری بوده که ضعف یا مجهولیّت رجال سند را جبران می کرده است – رجوع شود به جلد اوّل "مُهَذَّبُ الأحکام – فی شرح العُروَه الوُثقیَ" از: مرحوم آیت الله سیّد عبدالأعلی سبزواری – مرجع فقید نجف – م1372ش – که در آن اعتبار و صحّت جمیع کتب قدماء امامیّه و بی نیازی ما از علم رجال را اثبات فرموده است و نیز: "الفوائد الرّضویّه" در علم اصول فقه، از: مرحوم حاجّ آقا رضا همدانی – م1322ق – که در آن بوضوح این مسأله را روشن ساخته است] و شدت دقت او [= صدوق] در نقل حدیث تا بدان جا بوده که در کتابهائی مانند اَمالِیّ [جمع اِملاء] و عُیون اخبار ِالرِّضا(ع) محل روایت و نام راوی

و تاریخ روز و ماه و سال استماع روایت را ضبط کرده و همین لقب صدوق مطلق که [از جانب امام زمان –عج- در جریان دعای مذکور] به او داده شده بزرگترین دلیل توثیق او می باشد.

این بزرگوار در حدود بیست و چند سال در غیبت صغری و در حیات پدر و شیخش کلینی [صاحِب "الکافی"] میزیسته (علی بن محمد سَمُری و کلینی و [علیّ بن بابَوَیه=] پدر صدوق هر سه نفر در سال 329 هجری رحلت نمودند) و در سال سیصد و هشتاد و یک پس از هفتاد و چند سال عمر سراسر افتخار چشم از دار فانی بربست و مخزنی از علوم و آثار حضرت رسول اکرم (صَلَّی اللَّهُ علَیهِ و آلِهِ و سَلّمَ) و اهل بیت اطهارش را برای آیندگان آماده و مورد استفاده قرار داد و شاگردانی بمانند شیخ مفید را برای عالم تشیع پروراند و کتبی بمانند مَن لا یَحضرُهُ الفقیه و عیون اخبار الرّضا(ع) و اَمالیّ و توحید و خِصال و … را از خود به یادگار گذاشت.

قبر شریف آن بزرگوار در [ایران- در جنوب شهر] تهران [= شهر ری] در باغ مُصفّائی [معروف به: مقبرۀ ابن بابَوَیه] مورد زیارت خاص و عامّ است. رضوانُ اللَّهِِ علَیهِ و کَثَّرَ اللَّهُ اَمثالَه. [در بخش عربی 184 اثر از آثار شیخ صدوق معرّفی شده است؛ رجوع شود. در اینجا برای فارسی زبانان، تنها چند اثر از آثار مذکور را مورد اشاره قرار می دهیم:

1- فقیهُ مَن لا یَحضُرُهُ الفقیهُ: توضیح آن گذشت … و صدوق هنگامی که در قصَبۀ "ایلاق" = Igran = از توابع تاشکند – چاچ قدیم – پایتخت ازبکستان امروزی،

در مسافرت بوده، در پی درخواست شیعیان دور از ایران و عِراق، برای آنها به عنوان خودآموز فقه شیعه نوشت و نام آنرا به سیاق نام کتاب محمّد بن زکریّای رازی – طبیب و شیمیدان معروف شیعه، م 313ق – که "طبیبُ مَن لا یحضرُهُ الطبیبُ" بوده، انتخاب کرد؛ چنانکه خود در مقدّمه اشاره نموده است.

2- مدینه العلم: بزرگتر و کاملتر از من لا یحضر بوده و به گفتۀ آقا بزرگ طهرانی در الذریعه (20/251): (( … خامس(=پنجمین) کتب اربعۀ شیعه بوده … و ابن شهرآشوب مازندرانی در "معالم العلماء" گفته که: مدینه العلم 10 جزء و من لا یحضر 4 جزء – یعنی کمتر از نصف آن – می باشد … ولی متأسّفانه نسخۀ این کتاب ارزشمند و مهمّ، از عهد پدر شیخ بهائی (شیخ حسین بن عبد الصمد عاملی – م984ق) که ظاهراً آن را دیده …، مفقود شده است و مرحوم علامه محمّد باقر مجلسی(م1110ق) اموال هنگفتی را صرف جستجوی این کتاب نمود ولی به آن دست نیافت [و گویند نسخه ای از مدینه العلم نزد سیّد محمّد میرلوحی اصفهانی – از مخالفین علامۀ مجلسی که در حق آن بزرگوار حسادت می نمود – موجود بوده و علامه از او درخواست فرموده که این کتاب را به وی امانت بدهد تا در مجموعۀ "بحارالانوار" بیاورد، که مبادا بر اثر حوادث دهر، نابود شود؛ امّا میر لوحی امتناع کرده و از روی حسادت، قبول نمی کند؛ لذا پس از حملۀ افغان به ایران– 1135ق – و اشغال اصفهان و قتل علماء اخباری و غارت کتابخانه های آن، دیگر هیچ اثری از "مدینه العلم" – که اصلی

ترین کتاب شیخ صدوق و مهمتر از من لا یحضر او بوده - به دست نمی آید … – دایره المعارف علم و مذهب، دکتر سیّد ابراهیم مهدوی اصفهانی، ذیل مدخل "مدینه العلم – کتاب"]؛ و نیز مرحوم سیّد محمّد باقر شفتی اصفهانی [حجّه الإسلام عصر فتحعلیشاه قاجار، مدفون در مقبرۀ جنب "مسجد سیّد" اصفهان – م1260ق] در امر طلب نسخه ای از این کتاب، مال بسیاری خرج نمود و نتیجه ای نگرفت … )). جهت رؤیت عبارت عربی الذریعه، به بخش عربی همین سایت مراجعه شود (کتاب رقم 9 از آثار شیخ صدوق). دکتر مهدوی در دایره المعارف مذکور، در اظهار تأسّف از عملکرد میرلوحی و همکاری نکردن او با علامۀ مجلسی در إحیاء این میراث گرانسنگ شیعه، این دوبیتی را از شاعری نقل می کند:

دردا! که دوای دردِ پنهانی ما

افسوس! که چارۀ پریشانی ما/

در عهدۀ جمعیست که پنداشته اند

آبادی خویش را زِ ویرانی ما!!/.

3- التَّوحید: در خداشناسی، طبق روایات اهل بیت (ع) و به دور از آلودگیها و خیالات فلسفی و کلامی؛ که به فارسی نیز ترجمه و مکرّراً چاپ شده است.
4- عِلَلُ الشَّرایع: در بیان برخی علتها و حکمت های احکام شرع و دین، و سنن الهی در جهان؛ که به فارسی نیز ترجمه و مکرّراً چاپ شده است.
5- عُیونُ أخبارِ الرِّضا (ع) (= چشمه های احادیث امام رضا – ع): در عقاید و احکام و مناظرات با مخالفان؛ که به فارسی نیز ترجمه و مکرّراً چاپ شده است.
6- اِکمالُ الدّین و اِتمامُ النِّعمَه – یا: کمالُ الدّین و تمامُ النعمه: در اثبات امامت امام دوازدهم شیعه، حضرت مَهدِیّ(عجَّلَ اللهُ فرَجَهُ) و اثبات

ممکن بودن طول عمر او – با ذکر شواهدی تاریخی – و نیز غیبت آن حضرت و مقایسۀ آن با غیبت بسیاری از پیامبران؛ و ذکر توقیعات (= نامه های صادر شدۀ) آن حضرت و شناخت برخی تکالیف دوران غیبت امام زمان(عج) و برخی از علائم ظهور و شناخت مدّعیان دروغین و … شیخ صدوق، این کتاب را به امر خود حضرت نوشته است … که به فارسی نیز ترجمه و مکرّراً چاپ شده است.

7- الرَّجعَه: در اثبات رجوع و بازگشت نیکان بسیار نیک و بدان بسیار بد، در دورۀ ظهور آن حضرت(عج)،و زنده شدن جسم آنها جهت مجازات و عبرت خلایق؛ و حکومت نمودن تمامی امامان قبل، پس از آن حضرت.
8- ثوابُ الأعمال و عِقابُ الأعمال: در اصل دو کتاب بوده ولی اکنون در یک جلد و به فارسی نیز ترجمه و مکرّراً چاپ شده است. در این دو کتاب، ثواب و فضیلت بسیاری از اعمال دینی و آداب و سنن مذهبی شیعه و نیز، گناه و عقوبت بسیاری از گناهان در دنیا و آخرت و زشتی آنها نزد خدا و ملائکه بیان شده است؛ از آن جمله: شدید بودن گناه نواختن موسیقی و خواندن غِناء (= سرود و آواز) ویا گوش کردن به آن دو، و نیز عظمت گناه بازی با آلات قِمار و نرد(=تخته) و شطرنج – ولو بدون شرط برد و باخت – و حتی نگاه کردن به بازیگران و مسابقات آنها …، و شدّت عقوبت رابطه و دوستی با نامحرم و نیز عقوبتهای بزرگ گناهان جنسی و …؛ که همگی به صراحت در احادیث ائمّۀ اطهار(ع) بیان شده و راه

را برای هر توجیهی بسته است.

9- صفات الشّیعَه: در صفاتی که باید یک شیعه از نظر اخلاق و رفتار و ظاهر و باطن دارا باشد … که به فارسی نیز ترجمه و چاپ شده است.
10- فضائل الشّیعَه/ یا: فضلُ الشیعه: در فضیلتها و نکویی های شیعیان و پاداشهای ایشان نزد خدا و در آخرت … که به فارسی نیز ترجمه وً چاپ شده است.
11- حقوق الإخوان: در بیان حقوق برادران دینی بر یکدیگر و آداب برادری …
12- أخبارُ سلمانَ(ع) و زُهدُهُ و فضائلُهُ: در شرح احوال سلمان فارسی و چگونگی آشنایی او با اسلام و پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) و حقی که جناب سلمان بر ما ایرانیان دارد؛ که ما را از جاهلیّت آتش پرستی بیرون آورد و به نعمت اسلام و تشیّع مفتخِر ساخت.
13- اخبارُ عبدِالعظیم بن عبدِاللهِ الحَسَنی(ع): در شرح احوال امامزاده شاه عبد العظیم(ع) مدفون در شهر ری تهران؛ و عظمت مقام او.
14- اِبطالُ الغُلُوِّ و التَّقصیر: در باطل بودن غلوّ(=زیاده گویی) و تقصیر(=کوته اندیشی) در حقّ ائمّۀ اطهار(ع).
15- تحریمُ الفُقّاع: در حرام بودن آب جو(ماء الشعیر مُسکِر = دارای الکل و مست کننده).
16- المَلاهی: در حرام بودن هرگونه استعمال آلات موسیقی، و اثبات اینکه هر نوع موسیقی، حرام است و از مصادیق لهو و لعِب می باشد (ملاهی جمع مِلهَی – بر وزن پیدا – آلت و ابزار لهو و ساز و آهنگ است).
17- المُتعَه: در بیان حلال بودن ازدواج موقت و ارزش آن برای جامعه؛ برعکس سُنّیان که آن را به تبعیّت از عُمَر حرام می دانند و غریزۀ جنسی جوانان را سرکوب می کنند.
18- إعتقاد الإمامیّه / یا: الإعتقادات: رسالۀ حاضر که

در سایت ارائه می دهیم؛ که به فارسی نیز ترجمه و مکرّراً چاپ شده است.

معرّفی کتاب"اعتقادات صدوق"و ترجمۀ آن؛ از مصحّح چاپ انتشارات علمیّۀ اسلامیّه