آیین برنامه سازی درباره زندگی امام رضا علیه السلام صفحه 266

صحرای بزرگ عربستان را طی کرد، از اولین منازل در جغرافیای عراق تا آخرین منازل در خوزستان، گزارش هایی در دست است، ولی با اینکه امام در حد فاصل خوزستان تا کویر مرکزی، از بخش هایی از فارس و یزد و اصفهان عبور کرده اند، کمترین گزارشی از این مرحله از سفر ایشان ثبت و ضبط نشده است!

در خراسان هم، اگر چه به دنبال تبلیغات زیدیه و عباسیان، محبت به اهل بیت علیهم السلام آشکار بود و حتی گزارش هایی از وجود تشیع از زمان امام صادق علیه السلام در این مناطق وجود دارد و در زمان امام رضا علیه السلام ، فضل ابن شاذان، از یاران برجسته ایشان از نیشابور بود (البته در آن زمان ساکن عراق بود و بعدها به نیشابور بازگشت)، ولی اکثر جامعه اسلامی عرب و عجمِ خراسان و ماوراءالنّهر، بر مذاهب گوناگون عامه بودند و تشیع، پدیده ای نو و پراکنده در خراسان بود و به طور کلی، اکثر شیعیان ساکن ایران، چه در قم و چه در خوزستان و خراسان، ریشه در قبایلِ عربِ شیعه مهاجر به این مناطق داشتند و هنوز مسلمانان ایرانی به صورت گسترده با تشیع آشنا نشده بودند.(1)

غیر از مسئله جغرافیای سفر، از نظر زمانی، سفر امام رضا علیه السلام در بهترین فرصت تاریخی صورت گرفت؛ چرا که در این زمان، بیش از نیم قرن از خلافت عباسی گذشته بود و حقیقتِ این خلافت و چهره باطنی آن، به ویژه در قالب جنگ داخلی و بزرگِ امین و مأمون، خود را نشان داده بود. این در حالی بود که طرح نوسازی دینی جامعه، با فرقه سازی فقهی عباسیان هم در حال اجرا بود تا اسلام اموی به اسلامی معتدل تبدیل شود.

در این فرصت، که جامعه در حال تغییر و تحول دینی و فکری، همراه با یأس ها و دل زدگی های سیاسی بود، سفر تاریخی امام رضا علیه السلام در قالب آیینه تمام نمای سیره نبوی، بهترین تبلیغ عملی و گفتاری برای مذهب و مکتب اهل بیت علیهم السلام بود؛ به ویژه که فرصت تاریخی حضور امام رضا علیه السلام در ایران، همراه با سیاست درهای باز مأمون به روی علویان بود تا شاید آنها را با خلافت همراه کند. این سیاست مأمون، فرصت تاریخی گسترده ای به علویان داد تا به صورت جدی، دست کم در جغرافیای غربی ایران منتشر شوند. سفر تعداد قابل توجهی از فرزندان امام کاظم علیه السلام به ایران، مثل سفر حضرت فاطمه معصومه علیها السلام به قم و یا احمد ابن موسی علیه السلام به شیراز (و موارد دیگر: در