- تقدیم 1
- فصل اول: کلیات 5
- الف- مقدمه 5
- ب- اهمیت و ضرورت 6
- اشاره 6
- بطن از نشانههای اعجاز قرآن 6
- پیوند محکم فهم ظاهر و باطن آیات با یکدیگر 7
- پیشگیری از بروز فتنههای عقیدتی 8
- ارتباط بطن قرآن با مباحثی از علوم قرآنی و عقیدتی 9
- تأثیر بطون قرآن در حجّیت ظهور آن 11
- طرح پارهای از شبهات در مقوله بطن قرآن کریم 11
- ج) فواید وآثار بُعد باطنی قرآن کریم 13
- اشاره 13
- رفع تعارض روایات با یکدیگر و با آیات قرآن 13
- جمع بین قولهای تفسیریِ مفسران 19
- توجیه معانی ظاهری ناسازگار برخی آیات قرآن 19
- توجیه بعضی از روایات شأن نزول و موهم تحریف قرآن 20
- روشن شدن حکمت نزول بعضی آیات 22
- بهرهگیری از بطن قرآن در استنباط حکم شرعی «1» 23
- اخذ قواعد کلی قابل تطبیق بر عصار جدید 26
- اشاره 27
- د) حکمت بُعد باطنی قرآن کریم 27
- وجود سطوح مختلف معارف و سطوح متفاوت ادراک بشری 28
- رجوع به مبیّن حقیقی معارف قرآن 30
- مواردی دیگر 33
- ه- بطن قرآن در بستر تاریخ 35
- اشاره 35
- دوره نزول قرآن کریم، پیامبر اکرم (ص) و صحابه 36
- اشاره 40
- ب) دوره تابعین 40
- دوره پس از تابعین 42
- اشاره 45
- تعریف لغوی تفسیر 45
- و- مفهوم شناسی واژگان مرتبط با بطن 45
- 1. تفسیر 45
- اشاره 45
- تعریف اصطلاحی تفسیر 47
- جمع بندی و نظریه 47
- اشاره 50
- 2. تأویل 50
- تعریف لغوی تأویل 50
- تعریف اصطلاحی تأویل 52
- جمع بندی و نظریه 54
- تعریف اصطلاحی جری و تطبیق 56
- اشاره 56
- 3. جری و تطبیق 56
- تعریف لغوی جری و تطبیق 56
- مقدمه 67
- فصل دوم: تحلیل مفهومی بطن قرآن 67
- تعریف «باطن» به «تأویل» 69
- مفهوم بطن در اصطلاح 69
- اشاره 69
- مفهوم بطن در اصطلاح 69
- تعریف «بطن» به «فهم قرآن کریم» 73
- تعریف «بطن» به «مصادیق عام آیات» 76
- تعریف بطن به «علم الهی» 79
- تعریف بطن «عبرت گرفتن و وعظ» 81
- تعریف بطن به «عمل به قرآن» 82
- تعریف بطن به «سر» 83
- تعریف بطن «اشارات و لطائف وحقایق قرآنی» 84
- تعریف بطن به «مطلق معانی الفاظ قرآن» 87
- تعریف بطن به «روح و حقیقت الفاظ» 88
- تعریف بطن به «مراد خداوند از خطابهای قرآنی» 89
- تعریف بطن به «مدالیل فراتر از معنای ظاهری آیات» 92
- تعریف بطن به «مراتب گسترده معنایی الفاظ قرآن» 97
- اشاره 101
- تعریف بطن به «قابلیت حمل وجوه گوناگون» 101
- تعاریف دیگر از بطن 101
- تعریف بطن به «حجاب معنوی آیات قرآن» 102
- تعریف بطن به «معنای حروف مقطعه» 103
- تعریف بطن به «علوم و معارف باطنی انسان» 104
- جمع بندی و نظریه 106
- مقدمه 109
- فصل سوم: دلایل وجود بطن 109
- 1- آیات 111
- اشاره 111
- الف) آیات تدبر و تفکر در قرآن 113
- ب) آیات اشتمال قرآن کریم بر انواع علوم 115
- ج) آیات تحریم گناهان ظاهری و باطنی 118
- د- نمونههایی دیگر از آیات 120
- جمع بندی 121
- اشاره 122
- 2- روایات 122
- الف) روایات با دلالت صریح 123
- روایات شیعه 123
- اشاره 123
- روایات اهل سنت 140
- ب) روایات با دلالت ضمنی 147
- اشاره 147
- جمعبندی 147
- روایات باطنی و مفسر آیات قرآن 148
- روایات سطح بندی معارف قرآنی 149
- جمع بندی 155
- اشاره 157
- 3- عقل 157
- الف) باطن قرآن، لازمه جاودانگی آن است 158
- ب) کلام یک ذات لا یتناهی، لا یتناهی است 160
- ج) اثبات حقانیت و هماهنگی قرآن در گرو باطن آن است 161
- د) دلایلی دیگر 164
- اشاره 164
- تطابق قرآن با دو بعد ظاهری و باطنی عالم و انسان مستلزم باطنی برای آن است 165
- خروج قرآن از حالت معما گونگی به وسیله بطون آن 166
- ترتب آفات متعدد بر انکار بطن قرآن 167
- جمع بندی 169
- 4- اتفاق دانشمندان فریقین 170
- اشاره 170
- دانشمندان شیعه 172
- دانشمندان اهل سنت 175
- جمعبندی 177
- اشاره 177
- جمع بندی ادلهی بطن قرآن کریم 178
- فصل چهارم: جایگاه بطن قرآن در تفسیر 179
- مقدمه 179
- اشاره 179
- 1. جایگاه بطن قرآن در روشهای تفسیری 179
- الف) جایگاه بطن در روش تفسیری قرآن به قرآن 180
- ب) جایگاه بطن در روش تفسیری روایی 180
- ج) جایگاه بطن در روش تفسیر عقلی (و اجتهادی) 181
- اشاره 182
- د) جایگاه بطن در روش تفسیر اشاری 182
- روش تفسیر اشاری نظری 183
- روش تفسیر اشاری شهودی (فیضی) 186
- روش تفسیری باطنی محض 190
- روش تفسیر باطنی صحیح 192
- اشاره 193
- 2. جایگاه بطن در روش تفسیری پیامبر (ص) و اهلبیت 193
- جمع بندی 193
- الف) علم پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت ایشان به بطن قرآن 194
- ب) ویژگیهای حاکم بر میراث روایی اهل بیت 202
- وجود مشکلات سندی و امکان حل آن 202
- اشاره 202
- تناسب دقیق و عمیق بطن با ظهر و سیاق آیه 204
- رجوع مفاد غالب بطون به اهل بیت 205
- ج) موضع اهل بیت (علیهم السلام) در برابر دیدگاههای مربوط به بطن قرآن 206
- جمع بندی 211
- مقدمه 213
- فصل پنجم: دیدگاه های فریقین در مورد بطن قرآن 213
- 1. موافقان 214
- اشاره 214
- اشاره 214
- الف) شیعه 214
- سید حیدر آملی (م 787 ه-) 214
- بررسی 216
- صدر الدین شیرازی (م 1050 ه-) 217
- بررسی 219
- ملا محسن فیض کاشانی (م 1091 ه-) 220
- بررسی 222
- ابو الحسن عاملی اصفهانی (م 1129 ه-) 223
- بررسی 225
- امام خمینی (معاصر) 226
- بررسی 228
- علامه طباطبائی (معاصر) 229
- بررسی 231
- آیت الله معرفت 232
- بررسی 234
- ب) اهل سنت 235
- اشاره 235
- سهل بن عبدالله تستری (م 283 ه-) 235
- ابو حامد غزالی (م 505 ه) 236
- بررسی 236
- بررسی 239
- محی الدین ابو بکر بن عربی (م 638 ه-) 239
- بررسی 242
- ابو اسحاق شاطبی (م 790 ه-) 242
- بررسی 244
- بدرالدین زرکشی (م 794 ه-) 245
- جلال الدین سیوطی (م 911 ه-) 246
- بررسی 246
- بررسی 248
- آلوسی بغدادی (م 1270 ه-) 249
- بررسی 250
- دکتر محمد حسین ذهبی (معاصر) 251
- قاضی عبد الجبار معتزلی (م 415 ه-) 252
- بررسی 252
- اشاره 252
- 2. مخالفان 252
- بررسی 255
- أحمد بن عبد الحلیم ابن تیمیه حرانی (661- 728 ه-) 256
- بررسی 258
- انتقادات مخالفان 259
- اشاره 259
- ألف- انتقاد به دیدگاه باطنیه 260
- اشاره 260
- بررسی 262
- ب) انتقاد به دیدگاه شیعه 264
- اشاره 264
- بررسی 266
- ج- ارتباط با محذور استعمال یک لفظ در بیش از یک معنی 270
- بررسی 279
- د- انتقادی دیگر 281
- بررسی 281
- اشاره 281
- جمع بندی 282
- مقدمه 285
- امکان یا عدم امکان راهیابی به بطن قرآن 285
- فصل ششم: راهیابی به بطن قرآن 285
- اشاره 285
- الف) روایات 286
- اهل سنت 294
- ب) دیدگاه اندیشمندان فریقین 294
- شیعه 300
- جمع بندی 306
- الف) روش تجرید آیه به منظور استخراج قاعدهای کلی 308
- چگونگی راهیابی به بطن قرآن کریم 308
- اشاره 308
- ب) روش تجرید آیه به منظور یافتن مصادیق آن 310
- ج) روش شهودی 314
- اشاره 317
- معیارها و ضوابط بطن قرآن کریم 317
- الف) وجود رابطه و تناسب بین ظهر و بطن آیه 318
- ب) عدم مخالفت بطن با کتاب و سنت و قواعد شرعی 324
- ج) مراعات دقت در الغاء خصوصیت از آیه 328
- اشاره 330
- د) شروطی دیگر 330
- جمع بندی 337
- حجّیت بطن قرآن کریم 338
- مقدمه 341
- فصل هفتم: بررسی نمونه های روایی بطن قرآن 341
- اشاره 342
- دسته اول: تجرید و اخذ قواعد کلی 342
- تأویل «آب باران» به امیر مؤمنان (ع) 342
- تأویل «رکوع» به پذیرش ولایت امیر مؤمنان (ع) 343
- تفسیر «همراهی زینت در دخول به مسجد» به غسل در هنگام لقاء امام 344
- تفسیر «توانایی خداوند در انفاق» به توانایی بر نصب امام 344
- تأویل «ایمان و کفر» به ولایت امیر مؤمنان و غیر او 345
- تفسیر «محللات و محرمات قرآن» به پیشوایان حق و باطل 345
- تأویل «رودهای بهشتی و آبهای تغییر ناپذیر» به امیر مؤمنان (ع) و عدهای خاص 346
- تفسیر «ذکر و استقامت بر راه» به امیر مؤمنان (ع) و استقامت بر ولایت او 347
- تفسیر «کتاب مبین» به امیر مؤمنان (ع) و «شب مبارک» به حضرت فاطمه (س) 349
- دسته دوم: تجرید و ذکر مصداق 351
- اشاره 351
- تفسیر «از بین بردن آلایشها» به لقاء امام 351
- تأویل «ایمان» به امیر مؤمنان (ع) 352
- تأویل «احیاء» به هدایت 354
- اشاره 354
- تأویل «تکذیب آیات الهی» به تکذیب و انکار اوصیاء 354
- تأویل «رسول» به آل محمد (ص) 355
- تأویل «هدایت» به امیر مؤمنان (ع) 356
- تأویل «انکار و کفر امور نازل شده بر بنیاسرائیل» به انکار ولایت امیرمؤمنان (ع) 356
- تفسیر «تسلیم به پیامبر (ص)» به پذیرفتن جانشینی وصی او 357
- تأویل استکبار ورزیدن در برابر تعالیم پیامبران به نپذیرفتن ولایت امیر مؤمنان (ع) 357
- اشاره 358
- دسته سوم: مصداق مدلول ظاهری 358
- تأویل «قسط و عدل» به امیر مؤمنان (ع) 359
- دسته چهارم: نمونه های دیگر 360
- تشبیه پیامبر (ص) و علی (ع) به آسمان و زینت (راههای) آن 360
- اشاره 360
- تشبیه ستمکاران به زنجیرهای آتشین 361
- تأویل حروف مقطعه «کهیعص» 362
- تأویل «سبعاً من المثانی» به فرزند فرزند 364
- بیان تفسیری فعلیت نیافتن اراده الهی در موردی خاص و صدق «کلمه» بر امیر مؤمنان (ع) 364
- بیان تفسیری آیه «وَمَا أُوتِیتُم مِّن الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا» 364
- سخن پایانی 365
- فهرست منابع 373
صفحه 1
تقدیم
برای به پیشگاه مقدس پیامبر اسلام (ص) که عظمت و طهارت ملکوتی وجودش، جذبه‌ای برای نزول قرآن کریم، این کتاب بی‌کران و سرشار از معارف غنی آسمانی است.
برای و به پیشگاه امیرمؤمنان، علی (ع)، میراث‌دار تعالیم پیامبر و کتابش و سکان دار سفینه پویای تاویلات و بطون حقیقی آیات.
برای و به همپا و همتایش، همسر گرانقدرش، حضرت زهرای مرضیه (ص) و اولاد طاهرینشان (علیهم السلام) که سینه‌هایی خروشان از زلال معارف قرآن داشتند.
برای و به پیشگاه حضرت بقیه الله الاعظم- أرواحنا له الفداء- که قیامش تأویل حقیقی اسلام و قرآن است.
برای و به همه جرعه نوشان زلال قرآن کریم.
با تشکر از:
مرکز تحقیقات قرآن کریم المهدی