قاعده لطف و اثبات وجود امام حی صفحه 44

اساس حکمت و صواب و درستی کار است.(1)

اثبات حکمت الهی

برای اثبات صفت حکمت به معنای اول برای خداوند، دلایل متعددی می توان ارائه کرد؛ از جمله:

الف. تناسب فعل با فاعل؛ خداوند، دارای اوصاف جمال و کمال است؛ مانند عالم مطلق، خیرخواه محض، قادر مطلق و فیّاض علی الاطلاق. کسی که چنین ویژگی هایی دارد، حتماً چنین نظام احسن و با حکمتی از او صادر می شود و در غیر این صورت لازمه اش این است که خداوند، صفات فوق را نداشته باشد.

ب. نظم بدیع و شگرف عالم هستی؛ انسان با مطالعۀ نظم و اسرار و حکمت های عالم به این نتیجه می رسد که افعال خداوند، حکیمانه هستند، نظام آفرینش نظام احسن است و اتقان افعال الهی و تدبیر کامل او بر جهان، سایه افکنده است.

اثبات حکمت برای خداوند، طبق معنای دوم مبتنی بر پذیرش حسن و قبح عقلی است که اثبات آن گذشت. برای اثبات حکمت الهی طبق معنای دوم می توان گفت:

انجام فعل قبیح از سوی فاعل از چند حالت خارج نیست؛ یا به علت جهل او به قبح آن فعل است و یا به علت نیاز او به آن عمل قبیح؛ هرچند زشتی آن را می داند. هر یک از جهل و نیاز، نشانه نقص است؛ در حالی که علم و غنا، از صفات کمال می باشند. صدور فعل قبیح، نشانه نقص است و چون خداوند منزّه از هر نقصی است؛ بنابر این از انجام هر قبیحی منزّه است.(2)

این تبیین، از مقدمات مهم مسئله «غایتمندی افعال الهی» است که در بحث آینده به آن می پردازیم. ذکر این نکته لازم است که فرقه های اسلامی، در اینکه خداوند، فعل قبیح انجام نمی دهد اتفاق نظر داشته و اختلافشان در نوع استدلالی است که برای این عقیده بیان کرده اند.(3)

1- سمیح دغیم، مصطلحات الإمام الفخر الرازی، ص285؛ «و الحکیم ... أنّه الذی یفعل أفعاله علی وفق الحکمه و الصواب».
2- فاضل مقداد، الاعتماد فی شرح واجب الاعتقاد، ص76.
3- تفتازانی، شرح المقاصد، ج4، ص294؛ ایجی، شرح المواقف، ج8، ص195.