قاعده لطف و اثبات وجود امام حی صفحه 45

3. غایتمندی افعال الهی

اشاره

یکی از پیش فرض های مهم قاعده لطف، این است که آیا افعال خداوند، دارای هدف و غرض است و به اصطلاح، معلّل بالأغراض و الغایات می باشد، یا اینکه نمی توان برای خداوند در افعالش هدفی را تصور کرد؟ این بحث، ارتباط کاملی با مسئله «حکمت» الهی دارد؛ زیرا یکی از معانی حکمت، آن است که فاعل حکیم، کار لغو و بیهوده انجام نمی دهد.(1) عدلیه (امامیه و معتزله) معتقدند که افعال الهی دارای هدف و غرض است و اشاعره، منکر آن هستند. قبل از بیان و بررسی دلایل مثبتین و منکرین، ابتدا لازم است توضیحی درباره غایت فعل و غایت فاعل ارائه شود.

غایت فعلی و غایت فاعلی

دو گونه غایت برای صدور فعلِ فاعلِ حکیم قابل تصور است؛ 1. یکی غایت فعلی. 2. غایت فاعلی.

غایت فاعلی: یعنی فاعل با انجام فعلش می خواهد به او نفعی برسد. این نوع غرض، زمانی تصور می شود که فاعل، نقص و نیازی دارد که می خواهد به واسطه نتیجه ای که بر آن فعل مترتّب می شود نیازش را برطرف کند. عموم افعال انسانی، از چنین غایتی برخوردار است. زیرا انسان ابتدا با نیاز روبه رو می شود، و سپس با تصور فعلی که غایت و نتیجه آن، پاسخ گوی احتیاج اوست انگیزه انجام آن را یافته، اقدام به آن می کند.

غایت فعلی: یعنی بر خود آن فعل بدون آنکه برای فاعل نفعی داشته باشد، هدف و غایت مترتّب است، در این هدف گذاری، نیازی برای فاعل تصوّر نمی شود؛ بلکه فاعل، حُسن فعل را در نظر می گیرد و آن را انجام می دهد. آثار چنین فعلی به دیگران برمی گردد. متکلمان عدلیه(2) افعال الهی را دارای غایت فعلی می دانند که نفع آن به بندگان می رسد.

اثبات غایت مندی افعال الهی

مهم ترین دلیل متکلمان عدلیه بر غایت مندی افعال الهی این است که اگر افعال الهی