قاعده لطف و اثبات وجود امام حی صفحه 54

ضرورت تکلیف

اشاره

یکی از مباحث مهمی که اندیشوران به آن پرداخته اند، بحث ضرورت و فلسفه تکلیف بر بندگان است که تحت عنوان «چرایی تکلیف» نیز از آن یاد می شود. متکلمان امامیه، وجوه و دلایل مختلفی را بیان کرده اندکه عبارتند از:

الف. قرار دادن در معرض مقامات عالی و تحصیل ثواب

یکی از دلایلی که برای لزوم تکلیف در کتاب های متکلمان مطرح شده، این است که خداوند می خواهد بندگانش از طریق تکلیف، در معرض ثواب و نیل به مقامات بلند معنوی قرار گیرند؛ به گونه ای که با عدم تکلیف نمی توانند به آن نایل شوند؛ زیرا بدون آن، استحقاق ثواب و تعظیم معنا ندارد. شیخ طوسی می گوید:

علت حُسن تکلیف آن است که فرد را در معرض رسیدن به مقامات عالیه ای قرار می دهد که نم توان به آنها نایل شد مگر به واسطه تکلیف... زیرا ابتدا به ثواب و استحقاق (بدون انجام کاری) قبیح است چون اینها مقارن با تعظیم فرد است، و قبیح بودن تعظیم ابتدایی (بدون علت) روشن است.(1)

مرحوم علامه حلی نیز لزوم تکلیف را از باب تحصیل ثواب دانسته است.(2)

ب. تحقق تکالیف عقلی

عقل آدمی برای جریان صحیح زندگی انسانی، رعایت وظایف و قواعدی مانند لزوم شکر منعم، عدالت، رعایت حقوق دیگران، توجه به والدین و مراعات حال نیازمندان را لازم دانسته است؛ به گونه ای که عدم توجه به آن ها را مخالف روح انسانی و زندگی اجتماعی او می داند. تکالیف شرعی، انسان را در عمل به این وظایف کمک می کند. مرحوم فیاض لاهیجی می گوید:

دلیل بر حسن تکالیف شرعیه، بودن اوست لطف در تکالیف عقلیّه؛ چه هرگاه مکلّف مواظب باشد بر عبادات شرعیّه، از صلاه و صیام و سایر طاعات، لامحاله نزدیک تر