قاعده لطف و اثبات وجود امام حی صفحه 64

لطف را به معتزله استناد می دهد.(1)

استاد سبحانی در یک بیان، بدون اشاره به تعریف لطف، آن را به دو نوع محصل و مقرب تقسیم می کند و تصریح دارد در برخی موارد، لطف، محصل و برخی دیگر مقرب است.(2) در بیانی دیگر، لطف را به مقربیت تعریف، و آن را به دو نوع محصل و مقرب تقسیم می کند و در تبیین آن، ترتب و عدم ترتب طاعت را مطرح می نماید.(3) البته ایشان در تعلیقه خود بر کشف المراد، ابتدا ترتّب طاعت را علت تفاوت این دو می داند، سپس به تفاوت تعاریف متکلمان اشاره می کند که برخی به لطف مقرب و بعضی به لطف محصل، اکتفا کرده اند و برخی دیگر، هر دو قسم را آورده اند و در نهایت، این دو را یک امر واحد معرفی می کند.(4)

استاد ربانی به دنبال آن است که با حفظ تعریف قاعده لطف به مقربیت، تقسیم آن به

1- أنوار الملکوت، ص153؛ «و قد قسّم المعتزله اللّطف إلی قسمین: أحدهما: ما یختار عنده المکلّف الطّاعه و یسمّی توفیقا أو یختار عنده ترک القبیح و یسمّی عصمه. و الثانی: ما یقرب من الطّاعه و یقوی داعیه إلیها».
2- الإلهیات، ج 3، ص51؛ الفکر الخالد، ج 1، ص143؛ بحوث فی الملل و النحل، ج 3، ص505.
3- سبحانی، جعفر، سلسله المسائل العقائدیه، ج 1، ص47؛ «اللطف عباره عمّا یکون المکلّف معه أقرب إلی فعل الطاعه و أبعد عن فعل المعصیه، و قدقسموا اللطف إلی: المقرِّب نحو الطاعه، و إلی المحصِّل لها؛ فلو کان موجباً لقرب المکلّف إلی فعل الطاعه و البعد عن فعل المعصیه، فهو لطف مقرّب، و لو ترتّبت علیه الطاعه فهو لطف محصّل.
4- علامه حلی، کشف المراد، ص106، با تعلیقه استاد جعفر سبحانی، پاورقی؛ «و قد قسّم الشارح تبعاً لغیره، اللطفَ إلی المقرِّب إلی الطاعه، و المحصِّل لها. فلو کان موجباً لقرب المکلّف إلی فعل الطاعه، و البعد عن فعل المعصیه، فهو لطف مقرّب، و لو ترتبت علیه الطاعه فهو لطف محصّل. ثمّ إنّ بعض المتکلمین اکتفی بذکر المحصِّل وحده، و اکتفی لفیف منهم بذکر المقرّب وحده، و هناک من ذکر کلا القسمین: فمن الأوّل: المتکلم الشیعی النوبختی فی الیاقوت، حیث فسّره بقوله: «اللطف أمر یفعله اللَّه تعالی بالمکلّف لا ضرر فیه یُعلم عند وقوع الطاعه منه و لولاه لم یُطَع». و من الثانی: الشیخ المفید، قال: «اللطف ما یقرب المکلّف معه إلی الطاعه و یبعد عن المعصیه، و لاحظ له فی التمکین، و لم یبلغ الإجبار». و من الثالث: القاضی عبد الجبار، قال: «إنّ اللطف هو کل ما یختار عنده المرء الواجبَ و یتجنب عن القبیح، أو یکون عنده أقرب إمّا إلی اختیار الواجب أو إلی ترک القبیح»، و العلّامه الحلی فی أنوار الملکوت، و أشار الشارح إلی کلا القسمین. و علی ضوء ذلک فلیس هنا لطفان مختلفان بل کلاهما فی الحقیقه أمر واحد، غیر أنّه إن ترتبت علیه الطاعه یکون محصّلًا، فکونه مقرِّباً فعل اللَّه سبحانه، و أمّا کونه محصّلًا أمر انتزاعی ینتزع منه بعد حصول الغایه. غیر أنّ العنایه باللطف المقرّب فی الکتب الکلامیه أکثر من المحصّل».