قاعده لطف و اثبات وجود امام حی صفحه 80

الف. در تبیین لطف که در کلمات متکلمان مطرح شد و بیان آن گذشت، تصریح شده که آنچه توسط لطف حاصل می شود، انگیزشی است که به مرز الجاء و اجبار نمی رسد.(1) در تعریف شیخ مفید آمده است: «اللطف ما یقرب المکلَّف معه إلی الطاعه و یبعد عن المعصیه، و لا حظّ له فی التمکین و لم یبلغ حدّ الاِلجاء».(2)

ب. خلق چنین انگیزشی، به معنای مجبور بودن انسان خواهد بود و در این فرض، دیگر مکلّف، استحقاق ثوابی را ندارد و این، منافی جعل تکلیف است.(3)

ج. قدرت خدا عام می باشد و هر ممکنی را شامل است. همچنین انگیزه نیز به قدرت خدا تحقق می یابد؛ ولی اراده الهی که بر پایه حکمت خداوندی استوار است، اقتضا دارد هر چیزی از سبب و علت مناسب آن پدید آید؛ برای نمونه، با اینکه ابلاغ وحی بدون پیامبر نیز ]فی حدّ نفسه[ امر ممکنی است، خداوند برای تبلیغ دینش، انبیا را مبعوث کرد. باید توجه داشت اشکال رازی، مبنایی می باشد و بر پایه این عقیده اشاعره استوار است که در ایجاد و تدبیر اشیاء، هر سببی منتفی بوده و فقط خداوند، فاعل علی الاطلاق است و بطلان این عقیده و مخالفت آن با عقل و شرع، در بحث توحید ثابت شده است.(4)

3. تعارض قاعده لطف با وجود کافران

یکی از دلایلی که بر نفی قاعده لطف ارائه شده، وجود کافران است. بُشر بن معتمر(5) معتقد است لطف، هیچ حدّ و مرزی ندارد و می تواند مصادیق بی شماری را شامل شود؛ برای مثال، از مصادیق لطف، می توان فعلی را شمرد که اگر خدا آن را انجام دهد، همه مردم ایمان آورند؛ ولی آیا این واجب است؟ در حالی که هیچ کس به چنین کلامی ملتزم نیست؛ بنابراین، وجود

1- سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، ج 3، ص513؛ ربانی گلپایگانی، علی، القواعد الکلامیه، ص111.
2- النکت الاعتقادیه، ص35؛ «لطف، آن است که به سبب آن، مکلّف به طاعت، نزدیک و از معصیت، دور می شود و در قدرت مکلّف بر انجام دادن تکلیف، مؤثّر نیست و به مرز اجبار نیز نمی رسد».
3- علامه حلی، أنوار الملکوت، ص170.
4- ربانی گلپایگانی، علی، القواعد الکلامیه، ص111.
5- او یکی از بزرگان معتزله بغداد محسوب می شود. شهرستانی، الملل و النحل، ج 1، ص78؛ سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، ج 3، ص367. او از اصحاب مکتب اعتزال شمرده می شود؛ ولی در برخی مسایل با آن ها اختلاف دارد. قاعده لطف، از مسایل اختلافی ای است که وی برخلاف سایر معتزله، آن را قبول ندارد.