دو مکتب در اسلام جلد دوم صفحه 253

در گذشته نمونه هایی از اظهار نظر خلفا را در احکام اسلامی ، که به اتکای آراء و نظریات خود و به نام دین صادر کرده بودند، آوردیم و دیدیم که پیروانشان نیز عمل آنان را اجتهاد نامیده اند. و هر کس که در سیره و فقه ایشان تحقیق و تتبع کرده باشد، همین مورد را وجه تمایز مکتب آنها از مکتب اهل بیت خواهد یافت . زیرا که پیروان مکتب اهل بیت در این قسمت با آنها مخالفند. ما، به خواست خدا، در بحثهایی ، که در پیش داریم به آن خواهیم پرداخت .

اینک در این بحث به برداشتهای مکتب خلفا از عمل صحابه می پردازیم ، و اینکه اجتهاد در این مکتب چگونه یکی از مصادر شریعت اسلامی به حساب آمده است .

چگونه تناقض در روایت از پیامبر به وجود آمده است ؟

در پایان میگوئیم : ما در روایاتی که از پیامبر اسلام درباره عمره تمتع آورده اند تناقض می بینیم ، زیرا در عین حال که در روایاتی می گویند پیامبر خدا (ص ) حج افراد به جا آورده و از جمع بین حج و عمره نهی کرده است ، در روایات دیگر آمده که در حجه الوداع امر به عمره تمتع در حج داده و گروهی که با حضرتش در حجه الوداع شرکت داشته اند، عمره تمتع به جا آورده اند.

چنین تناقضی چگونه در حدیث پیامبر خدا (ص ) به وجود آمده است ؟

پاسخ این است : احادیثی که از رسول خدا (ص ) دایر به برگزاری حج افراد و نهی از عمره تمتع آمده ، همگی به خاطر تاءیید موقعیت و دیدگاه خلفایی ساخته شده اند که فرمان به افراد حج و نهی از عمره تمتع داده اند.

بنابراین ، هر گاه ما به دو حدیث متناقض برخورد کردیم ، در می یابیم که حدیثی را باید کنار بگذاریم که همگام با خواسته و راءی قدرت حاکمه بوده است (922).

7. اجتهاد در قرن دوم به بعد، استنباط احکام ازعمل صحابه

حقیقت اجتهاد

همان طور که در پیش اشاره کردیم ، حقیقت اجتهاد در مکتب خلفا عبارت است از عمل به راءی . و منشاء آن عمل اصحاب و خلفا به آراء و نظریات شخصی خودشان بوده که پیروان ایشان همانها را الگوی خود قرار داده اند. دوالیبی در این زمینه می گوید (923): گاهی به شخص صحابی قضیه ای را ارائه می داده اند که برای پاسخش نصی در کتاب خدا یا سنت پیغمبر نمی یافتند. در چنین صورتی به اجتهاد پناه می بردند که آن را به راءی نیز تعبیر می نمودند؛ کاری که ابوبکر رض ...و همچنین عمر رض انجام می داده اند...