دو مکتب در اسلام جلد دوم صفحه 254

سپس دوالیبی نامه ای را که عمر به شریح و ابوموسی نوشته گواه آورده و می گوید:

صحابه در اجتهادهایشان قواعد و مقرراتی موضوعه ، یا موازینی شناخته شده را در نظر نداشتند، بلکه دلیل آنها در راءی و نظری که اعلام می داشتند مواردی بود که از روح تشریع احساس می کردند...آنگاه می نویسد: این مقدار درک معرفت هم برای جانشینان ایشان به

همین سادگی قابل حصول نبود و از همین جهت بود که بعد از ایشان اجتهاد دستخوش دگرگونی شدید و محسوسی گردید...اجتهاد تا حد زیادی متاءثر از محیط زندگی مجتهد بود و هر قدر که بین زمان مجتهد و عصر پیامبر اسلام (ص ) و یا زمان تنزیل احکام قرآن فاصله بیشتر می شد، به همان نسبت اختلاف و نزاع علمی درباره احکام فقهی بیشتر می گردید و همین امر مجتهدان را بر آن می داشت تا به وضع قوانینی در اجتهاد بپردازند که بعدها آن را علم اصول فقه نامیدند. و از این تاریخ به بعد بود که اجتهاد با توجه به قواعد و قوانینی که اصول آن معلوم و مشخص شده بود، از دوره نخستینش ، که تنها ذوق سلیم میزان و معیار دستیابی به مطالب پنهانی شریعت به حساب می آمد، ممتاز و مشخص گردد (924).

دوالیبی در باب مصادر شناخته شده حکم از نظر قرآن می نویسد:

نخستین مصدر برای صدور احکام و حقوق ، که مورد قبول قرآن قرار می گیرد، آیات قرآنی است .

دومین مصدر، سنت است که خداوند می فرماید: ما آتاکم الرسول فخذوه . سومین مصدر که قرآن آن را از مصادر حکم و حقوق شناخته آن چیزی است که در سنت پذیرفته شده باشد، مانند اجماع و اجتهاد (925).

به این ترتیب برای تشریع ، چهار مصدر یا اصل قائل شده اند که عبارتند از: قرآن ، سنت ، اجماع ، و اجتهاد.

دوالیبی می گوید: از آنچه گفتیم چنین برمی آید که اصل چهارم ، اجتهاد، یا رای و یا عقل نامیده می شود (926).

مهمترین دلایل مکتب خلفا بر صحت اجتهاد

1. حدیث معاذ