دو مکتب در اسلام جلد دوم صفحه 39

1. دگرگونی مفهوم اجتهاد در مکتب خلفا

اصطلاح اجتهاد و مجتهد، دیر زمانی پس از عصر صحابه و تابعین بر سر زبانها افتاده است . زیرا صحابه و تابعین ، تغییر احکام از نزد خود را تاءویل می نامیدند؛ مانند آنچه در خبر کشته شدن مالک بن نویره به فرمان خالد بن ولید آمده است که خالد از رفتار خود در محضر ابوبکر چنین عذر آورد: ای جانشین رسول خدا! من تاءویل کرده ، نیت خیر داشتم ، اما خطا کرده ، اشتباه نمودم !

و ابوبکر در پاسخ عمر که می گفت : خالد زنا کرده و باید سنگسار شود گفت : من او را سنگسار نمی کنم ؛ زیرا او تاءویل کرده و مرتکب خطا و اشتباه شده است (148)!

و یا همچون مطلبی که در روایت زهری ، از عروه آمده است که عایشه گفت : نماز، که برای نخستین بار واجب شده بود، دو رکعتی بود که همان نماز سفر شد، و نماز در حضر تمام گردید. زهری می گوید که از عروه پرسیدم : پس چرا عایشه نماز را در سفر تمام به جای می آورد؟ عروه پاسخ داد: او همچون عثمان تاءویل می کرد (149)

ابن حزم در کتاب الفصل خود می نویسد: عمار(رض ) به دست

ابو الغادیه کشته شد. او در بیعت رضوان شرکت کرده و از کسانی بود که خداوند به پاکی او گواهی داده است . زیرا که از دل او آگاه بود و آرامش خود را به وی ارزانی داشته ، رضایت و خشنودی خود را از او اعلام داشته است . اما ابوالغادیه ، در کشتن عمار بر او ستم کرده لکن دست به تاءویل زده و مجتهدی است که اجتهادش به خطا رفته و در پیشگاه خداوند تنها یک اجر و ثواب خواهد داشت ! او مانند کشندگان عثمان نیست ؛ زیرا آنها در کشتن عثمان مجالی برای تاءویل و اجتهاد نداشته اند (150)!

ابن حجر نیز در شرح حال ابوالغادیه می نویسد: در آن جنگها، گمان قوی در مورد اصحاب این است که آنها تاءویل کرده بودند. و مجتهد خطا کار در برابر پروردگار از یک اجر و ثواب برخوردار است . و اگر حق تاویل و اجتهاد برای یکایک مردمان قابل قبول باشد، پس به طریق اولی چنین حقی برای اصحاب پیغمبر محرز و مسلم خواهد بود (151)!

ابن حزم در کتاب المحلی ، و ابن ترکمانی در کتاب الجوهر النقی آورده اند:

همه افراد این امت متفقند که عبدالرحمن بن ملجم ، علی (ع ) را از راه تاءویل کشته است ! او اجتهاد کرد و بر این باور بود که کارش درست است و از این روی است که عمران بن حطان درباره اش گفته است :

یا ضربه من تقی ما اءراد بها