دو مکتب در اسلام جلد دوم صفحه 43

ابن حجر در کتاب فتح الباری در شرح بر صحیح بخاری ، در باب ما جاء فی المتاءولین می نویسد:

هر کس مسلمانی را کافر بشمارد و نسبت کفر به او بدهد، باید دید که اگر تکفیر او بدون تاءویل توجیه صورت گرفته ، تکفیر کننده مستحق سرزنش بوده ، چه بسا که خودش کافر است ؛ ولی اگر با تاءویل توجیه همراه بوده لکن توجیه او موجه نباشد، مستوجب سرزنش و ملامت است ، اما به حد کفر

نرسیده است ؛ بکله باید خطایش را به او گوشزد کرده ، گوشمالی لازم هم به او داد؛ ولی بنا به راءی جمهور فقیهان چون مورد اول نخواهد بود. اما اگر تکفیرش با تاءویل و توجیه موجه و جایز همراه باشد، مستوجب توبیخ و سرزنش نبوده ، بلکه حجت برایش می آورند تا به راه درست و صواب باز آید.

دانشمندان گفته اند: هر تاءویل کننده ای به خاطر تاویل و توجیه خود معذور است و اگر تاءویل توجیه او در زبان عرب جایز باشد، گناهی را مرتکب نشده و اینگونه تاءویل و توجیه جایگاه علمی دارد(163).

و بدین سان مفهوم تاءویل را جا به جا کردند تا این اواخر که موارد تاءویل را در عرف خود اجتهادنام نهادند. اینک ما در مقام بحث و بررسی درباره مجتهدین قرن اول اسلام و موارد اجتهاد ایشان می باشیŠ.

3. مجتهدین مکتب خلفا در قرن اول و مواد اجتهاد آن

الف - خاتم پیامبران ، و سید رسولان (ص )

ابن ابی الحدید معتزلی در مقام اعتذار از سرپیچی ابوبکر و عمر از فرمان رسول خدا(ص ) و نرفتنشان با سپاه اسامه می گوید: پیامبر خدا(ص ) سپاهیانی را که به اطراف گسیل می داشت ، با اجتهاد خودش بود و نه وحی الهی که سرپیچی از آن حرام باشد!(164) آنگاه به دنبال آن از اجتهاد پیغمبر در این قضیه بتفصیل سخن گفته است .

در بحث درباره اجتهاد عمر، مورد دیگری وجود دارد که حکم رسول خدا(ص ) را اجتهاد گفته اند، و ما در آنجا دلیل ایشان را درباره اجتهاد پیغمبر بتفصیل آورده ، نظر خود را نیز - به خواست خدا - در همین زمینه خواهیم آورد.

این است که در اینجا، بر خلاف دیدگاه مکتب امامیه که اجتهاد