نقش ائمه علیهم السلام در احیای دین جلد 2 صفحه 143

فرقۀ معتزله

اشاره

-1

گویند اوّلین کسی که مذهب اعتزال را بنا نهاد،و اصل بن عطاء غزّال(متوفّای 131 هجری)بوده است.کنیه اش ابو حذیفه و آزاد کردۀ قبیلۀ عرب«ضبّه»یا«مخزوم»بود.او در بصره سکنا داشت و در حوزۀ درس حسن بن یسار بصری(متوفّای 110 هجری)حاضر می شد.بعدها بر اثر اختلاف نظر در بعضی مسائل اعتقادی،از درس او کناره گیری کرد.در زبان عربی، کناره گیری را«اعتزال» گویند،و عزلت کننده را«معتزل».بدین سبب اهل این مذهب را«معتزله»و مذهب ایشان را مذهب «اعتزال»نام نهاده اند.

و اصل بن عطاء برای نشر مذهب اعتزال،مبلّغانی به دیار مغرب(اسکندریه تا اندلس)فرستاد، و همچنین به خطّۀ خراسان و یمن و کوفه و دیگر شهرهای اسلامی. (2)

از جمله کسانی که از او پیروی نمود،«عمرو بن عبید»بود.عمرو بن عبید(متوفّای 142 هجری) آزاد کردۀ قبیلۀ تیم و ساکن بصره بود و در درس حسن بصری حاضر می شد.ولی بر اثر دعوت واصل بن عطاء،درس حسن بصری را ترک کرد و به مذهب اعتزال گرایید. (3)

آرای معتزله

معتزله مانند جهمیّه،منکر اعضا و جوارح داشتن خدا بودند.و نیز مانند جهمیّه می گفتند قرآن قدیم نیست و مخلوق است.آنان در عقیدۀ جبر مخالف جهمیّه بودند و می گفتند افعال بندگان خدا از بندگان می باشد نه از خداوند. (4)

این فرقه تا زمان متوکّل،خلیفۀ عبّاسی،در نمو بود،ولی متوکّل با آن مخالفت شدید نمود و در زمان او در فشار قرار گرفت. (5)پس از دوران متوکّل،بین پیروان معتزله و مکتب اشعری و اهل

1- 1) -از این پس در بحث فرقه های مسلمان،مدارک قابل اعتماد در دسترس هست.مانند نوشته های خود آن فرقه ها یا نوشته های دانشمندان مورد اعتماد معاصر با آن فرقه ها،مانند مسعودی و دیگران.
2- 2) -وفیات الاعیان(ابن خلّکان)60/5،شرح حال واصل؛تاریخ الاسلام(ذهبی)311/5؛مروج الذّهب(مسعودی) 22/4؛انساب(سمعانی)،ذیل«معتزلی».
3- 3) -تاریخ بغداد 166/12،شرح حال عمرو بن عبید؛وفیات الاعیان 130/3؛تاریخ ابن کثیر 10/10،در ذکر حوادث سال 142.
4- 4) -الفرق بین الفرق114/،الفصل الثّالث(مقالات القدریه و المعتزله).
5- 5) -رجوع کنید به:تاریخ الخلفاء(سیوطی)و تاریخ طبری و تاریخ ابن اثیر،شرح حال متوکّل.