اسلام شناسی و پاسخ به شبهات: دفاع از اسلام و پیامبر صلی الله علیه واله صفحه 673

1 - امنیت و آرامش؛ یعنی امکان کاهش اضطراب ها و دل مشغولی ها.

2 - غرور و همبستگی ملّی، و به تعبیر ابن خلدون «عصبیت».

3 - اصل همکاری و تعاون.

4 - اخلاق.

5 - تسامح به معنای تحمّل، بردباری و صبوری.

6 - حفظ وحدت و یکپارچگی.

7 - دین.

8 - رفاه نسبی که می تواند برای هر جامعه زیرساخت یک تمدن باشد.

9 - فشار اقتصادی و اجتماعی، که نیاز جامعه را عیان ساخته، افراد را گرد یک محور قرار می دهد، و بدین ترتیب شرایط را برای زایش یا اعتلای تمدن فراهم می سازد.(1)

عوامل مؤثّر در انحطاط تمدن ها

برخی صاحب نظران معتقدند که هر تمدنی در طول حیات خود مراحلی را طی می کند.

«ویل دورانت» بر آن است که مردمانِ هر تمدنی بر اساس رشد عقلی، پس از مدتی به جای توحید و پرستش مبادی معنوی، به ستایش عقل و علم می پردازند. از این پس جنگ بین ارزش و دانش آغاز شده، نیروی محرّک جوامع به تدریج متوقف می شود و دوره انحطاط آن تمدن آغاز می گردد.

به نظر «ابن خلدون» هر تمدنی سه مرحله را طی می کند:

1 - مرحله پیکار و مبارزه اولیه.

2 - مرحله پیدایش خودکامگی و استبداد.

3 - مرحله تجمّل و فساد که پایان تمدن بشر به شمار می رود.