حجاز درصدر اسلام صفحه 281

کرد و مالی نزد ابوبکر فرستاد این مال را به میان مردم تقسیم کرد و سفید و سیاه و آزاد و بنده را یکسان داد. «(1)» میان روایت ابن سعد و یعقوبی تناقضی نیست و هر دو دلالت دارند بر این که او همه آنچه را به بیت المال می‌رسید تقسیم می‌کرد حالا به هر فردی گاه یک دینار؛ یعنی ده درهم می‌رسید و گاه بیست درهم.

اما طریقه توزیع: ابن سعد می‌گوید که ابوبکر سرانه و یک نفر یک نفر توزیع می‌کرد و به هرصد تن فلان مقدار می‌رسید. و نیز گوید که او هر چه را که در بیت المال بود تقسیم می‌کرد تا آنجا که دیگر چیزی در بیت المال نمی‌ماند. «(2)» آورده‌اند که چون ابوبکر از دنیا رفت، عمر بن خطاب امینان را بخواند و با آنها به بیت‌المال داخل شد عبدالرحمان بن عوف و عثمان بن عفان و چند تن دیگر با او بودند، در آنجا نه درهمی یافتند و نه دیناری. کیسه‌ای بود چون گشودندش، بیش از یک درهم در آن نبود. «(3)» ابوبکر خود هر روز سه درهم از بیت المال حقوق دریافت می‌کرد. «(4)» از آنچه گفتیم معلوم شد که ابوبکر برای عطا قاعده و قانونی نهاد؛ بدین گونه که هر چه را که به بیت المال وارد می‌شد به تساوی میان مردم تقسیم می‌کرد. البته مدت خلافت او کوتاه بود مالی هم که می‌رسید اندک بود. و او در این مدت کم چنین قاعده‌ای را مجری می‌داشت.

تنظیم عطا در عهد عمر بن خطاب

چون عمر بعد از ابوبکر به خلافت رسید، در زمان خلافت او حوادث مهمی رخ داد؛ مثلًا مسلمانان، اقالیم وسیع و ثروتمندی را فتح کردند و میزان درآمد دولت بسیار شد. و نیز بر شمار شرکت کنندگان در فتوحات و جنگجویان درافزود. در چنین حالی خلیفه مجبور بود که درآمدها را ثبت و ضبط کند و توزیع آن را به میان مردم سرو سامان دهد. به گونه‌ای که با

1- - یعقوبی، ج 2، ص 101.
2- - ابن سعد، ج 3- 1، ص 151.
3- - ابن سعد، ج 3- 1، ص 152.
4- - یعقوبی، ج 2، ص 154.