حجاز درصدر اسلام صفحه 355

فاصله دارد. رو به روی ذوالحُلَیْفه بیابانی است مسطح. «(1)» اما ذات الجَیْش در راه مکه است. در مغرب ذوالحُلَیْفه درصحراء و نزدیک حَفِیره. و وادی آن در ابوکبیر ریزد. در شمال آن اعظم و مُشَیْرِب واقع است و در نزدیکی آن ضَبُوعه.

ابن سعد گوید ضَبُوعه بر سر راه حاجیان است به فاصله یک برید از مدینه.

اما مَخیض نزدیک عین حمزه است بر سر راه حاجیان سوریه و در جنوب آن مَضْرب القُبّه است. اما حَفیاء و اشراف المجتهر هر یک از آن دو نزدیک غابه است و در مشرق حفیاء ذوالعَشیره «(2)» اما ثور کوهی است کوچک آن سوی احُد.

اشارات دیگری به اماکن مدینه که حدود حرم مدینه را بیان دارد وجود ندارد. شاید ذکر این اماکن بدین سبب است که بر سر راههای اصلی هستند و مناطق دیگری همه درصحرا هستند.

وادیها (خشکرودها) ی مدینه

چند وادی است که از مدینه می‌گذرند و عموماً از جنوب شرقی به شمال غربی در جریان‌اند. آب در آنها زیاد است بویژه بعد از باریدن باران. ولی این آبها همیشگی نیستند و به درد آبیاری یا آشامیدن نمی‌خورند.

بُطْحان

در زمان ابن شَبّه بُطْحان در وسط خانه‌های مدینه بوده است. از ذوالحَدَر آغاز می‌شود.

و حَدَر مکانی است که در آن آب جمع می‌شود در حَرّه یمانی، از فروع حَرّه عُلیا. حَّره عُلیا یا حرّه معصم، و آن سیلی است که در حَرّه (سنگلاخ) جاری می‌شود و بر شرق ابن زبیر و جُفاف و مرفیه و سرزمین بنی حجر و بنی اطب و حساة می‌گذرد تا به دیار بنی خطمه و اعوس می‌رسد و راه خود را ادامه می‌دهد تا به جسر در آید. آنگاه در بطن وادی بُطْحان جریان