تاریخ اسلام از وفات پیامبر اکرم (ص) تا سقوط بنی امیه صفحه 112

٣. تحلیلی بر عملکرد امام حسن (ع)

امام (ع) در موقعیّتی زمام امور را به دست گرفت که همچنان جامعۀ اسلامی به تنش و فتنه های فراوان دچار بود؛ ازاین رو در تحلیل عملکرد آن حضرت، باید به نکاتی چند توجه کرد:

الف) اغلب خوارج در نهروان به قتل رسیدند و فقط شمار اندکی از آنان موفّق به فرار شدند، ولی همین گروه کوچک، همچنان در تلاش برای گسترش عقاید خویش بود و هر روز پیروان جدیدی می یافت؛ به طوری که یکی از آنان پس از ماجرای صلح بر ضدّ معاویه قیام کرد و به امام پیغام داد که برای جنگ با معاویه آماده است. (1)

ب) منطقۀ حجاز و حتّی مدینهالنّبی، مانند گذشته عثمانی مذهب بودند و خلافت فرزند علی (ع) را نمی پذیرفتند؛ ازاین رو، امام (ع) نمی توانست بر قدرت و حمایت آنان تکیه کند. هر چند شماری از آنان با حضرت بیعت کرده بودند؛

ج) معاویه پس از ماجرای حکمیّت، قدرتی دوباره یافته بود و پس از شهادت علی (ع) ، زمینه را برای خلافت خود مساعد می دید؛ از این رو تلاش می کرد تا به هر شکل ممکن به آرزوی دیرینۀ خویش دست یابد؛

د) هر چند بیشتر مردم کوفه و بصره با امام بیعت کردند، هیچ گاه در صحنۀ دفاع از ارزش ها و پیروی محض از رهبر خود از درایت کافی برخوردار نبودند و در برابر ناملایمات و فتنه ها ضعیف بودند و رنگ می باختند؛ مانند گذشته و در دورۀ خلافت امیرالمؤمنین (ع) . حتّی کسانی چون عبیدالله بن عبّاس - فرمانده سپاه امام (ع) - دست به خیانت زد و به دشمن پیوست. افزون بر این، شیعیان واقعی امام حسن (ع) بسیار اندک و انگشت شمار بودند و حمایت اغلب مردم کوفه و بصره از آن حضرت، صرفاً برای مقابله با شامیان و جلوگیری از تسلّط آنان بر کوفه و بصره بود؛