تفسیر مقدماتی قرآن کریم صفحه 72

ادامه داد - در صورتی که اختلاف از طریق مسالمت آمیز قابل حلّ و فصل نبود - لازم است که مؤمنان با ستمگر بستیزند. در این میان، اگر کسی از سرکشان کشته شد، خون او هدر رفته است و اموالی که از بین می رود، موجب ضمان نمی شود؛

4. در مرحله سوم اگر دو طرف درگیری تسلیم حکم خدا شدند، باید بین آنان طبق اصل عدل داوری شود و حقّ هر کس به او داده شود؛ یعنی ریشه ستمکاری را بکَنَند و بر طبق عدالت علّت نزاع را از بین ببرند تا پس از مدّتی دوباره درگیری شروع نشود؛

5 . یادآوری این نکته لازم است که برای اصلاح مؤمنان، در مرحله اوّل به اجازه حاکم شرع احتیاج نیست؛ امّا در مرحله دوم و برای شدّت عمل و مبارزه با آنان، اجازه حاکم شرع و حکومت اسلامی ضروری است؛ مگر آنکه دسترسی به حاکم، به هیچ صورت ممکن نباشد که در اینجا مؤمنان عادل و افراد آگاه تصمیم می گیرند؛

6 . نکته دیگر این است که اگر گروه ستمکار خونی از مؤمنان مظلوم یا اصلاح گران بریزند یا اموال آنان را از بین ببرند، مسئول هستند و قصاص و ضمان به عهده آنهاست؛ ولی اگر از گروه ستمکار خونی بریزد یا مالی تلف شود، هیچ کس ضامن نیست؛ (1)

7. بازداشت موقّت مؤمنان درگیر برای فرو نشاندن نزاع و فراهم کردن مقدّمات صلح، مانعی ندارد؛ امّا در این گونه جنگها، غنیمت و اسیر اصطلاحی وجود ندارد؛ چون هر دو طرف مؤمن هستند؛

8 . در صورتی که هر دو گروه درگیر، ستمکار بودند و تن به صلح ندادند، مسلمانان با هر دو طرف مبارزه می کنند تا تسلیم حکم الاهی شوند؛ (2)

9. نکته جالب این است که در این آیه از درگیری دو گروهی که هر دو طرف مؤمن باشند، سخن گفته شده است؛ پس اگر یک طرف غیر مسلمان یا غیر مؤمن