تناسب آیات صفحه 123

ص: 131

ختام سوره های قرآن از دیدگاه بزرگان علم بیان

تمامی بزرگان علم بیان، اتفاق نظر دارند بر اینکه پایان و ختام سوره های قرآن مانند ابتدا و آغاز آنها، در غایت و نهایت زیبایی و کمال قرار دارند؛ زیرا سوره های قرآن به بهترین وجه از وجوه بلاغت و به برترین نوع برائت، پایان یافته است؛ از بین دعاهای خالص و حمد به ستایش و تهلیل و تسبیح، در قالب جمله های موجز و کوتاه، برای خاطر اینکه طولانی بودن سوره، آن را اقتضا می نموده است که: از اموری که مناسب با ختام و پایانی آن دانسته، استفاده نموده و به شنوندگان خود، نقطه پایانی کلام و تکمیل یافتن مرام و مقصود متکلم را اعلام نماید.

بنابراین، پس از بیان این مطلب، دیگر شوق و علاقه ای نسبت به تکمیل و یا اتمام کلام از جانب مخاطب و شنونده، باقی نمی ماند؛ زیرا او به مقصود نهایی رسیده است «1».

و ابن معصوم گفته است: آیات آخر سوره ها همچون ابتدا و آغاز آنها بر بهترین وجه از وجوه بلاغت و کاملترین آن از جهت تناسب با ختم کلام، استوار گشته است؛ مانند: تلخیص و اختصار جمله مطلوب، سپس تفصیل آن با موجزترین

و کوتاه ترین بیان در خاتمه سوره فاتحه الکتاب؛ چونکه بالاترین مقصود از هدایت بندگان خدا، همان ایمان به خدا و پیروی نمودن از طریقه استوار و بدور از کجی و انحراف است؛ انحرافهایی که سخط حضرت احدیّت- جل و علا- را باعث و انسان را در وادی حیرت و ضلالت قرار می دهد. و این مطلب در مرتبه اول در جمله اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ خلاصه شده. و سپس در صِراطَ الَّذِینَ

(1) معترک الاقرآن، ج 1، ص 75.