تناسب آیات صفحه 82

ص: 88

تغییر نمی یابد و عوض نمی شود. و واقع امر این است که «سجع و اسجاع عبارت است از: حروف متماثلی که در مقاطع و فواصل آیات باشد که در برخی از آیات هست و امّا در همه آیات، وجود ندارد».

و اگر کسی اشکال نماید و بگوید اگر سجع همانطوری که شما مشروط ساختی، امر محمود و پسندیده ای بود، پس چرا در قرآن کریم، همه آیات بدان مزیّن نشده اند؟

در جواب و پاسخ آن خواهیم گفت که قرآن همانا به لغت و عرف عرب نازل شده و کلام فصیح اعراب همه اش مسجع نبود؛ زیرا در سجع، یک نوع علائم و نشانه هایی دال بر نوعی تکلّف و استکراه و تصنع وجود دارد، خصوصا در کلام و سخنان طولانی. و لذا قرآن

کریم همه آیاتش مسجع نازل نشده، به خاطر اینکه، بر منوال عرف طبقه عالی از کلام عرف، ره پیموده باشد. و خالی از سجع هم نشود؛ زیرا سجع با آن بیانی که ما نمودیم، گاهی اوقات، آراستن کلام بدان بس زیبا می نماید. و این همان تنها علت و سبب آن است که برخی مسجع و برخی بدون آن نازل گشته است «1».

مسالک و مناهج کلامی از نظر قرطبی

ابو الحسن، حازم بن محمد قرطبی (متوفای سال 684) که از بزرگان بلاغت، استاد ادب و اوحد زمان خود در نظم، نثر، لغت، عروض و بیان است، در کتاب خویش «منهاج البلغا» می گوید:

مردم در مورد کلام منثور از جهت تقطیع آن، به اندازه هایی که از نظر کمیّت متقارب و از نظر مقاطع از نوعی تناسب برخوردار بوده باشد و یا از جهت نقل از (1) سر الفصاحه، تألیف ابن سنان خفاجی، ص 166 به بعد. و برهان زرکشی، ج 1، ص 57.