- پیشگفتار 1
- اشاره 4
- گفتار 1- وقف در لغت 5
- مبحث اوّل: وقف و صدقه در لغت و اصطلاح 5
- گفتار 2- صدقه در لغت 6
- گفتار 3- وقف در اصطلاح فقها 8
- گفتار 4- توضیح مفرداتِ تعریف 10
- مبحث دوم: رابطه واژه «وقف» و «صدقه» 12
- فقه امامیّه 15
- مبحث اوّل: مشروعیّت وقف 15
- فقه اهل سنّت 16
- منکران مشروعیّت 19
- اشاره 20
- مبحث دوم: اهمیّت و جایگاه وقف 20
- الف - تفاسیر 21
- ب - روایات 21
- الف - تفاسیر 22
- تفاسیر و روایات اهل سنّت 22
- ب - روایات 23
- مبحث اوّل: وقف در قبل از اسلام 25
- مبحث دوم: وقف در میان ملل غیرمسلمان 27
- 2- وقف در میان مصریان قدیم 27
- 1- وقف درمیان رومیان 27
- 4- وقف در میان ایرانیان قدیم 28
- 5- وقف در میان آلمانیها 28
- 3- وقف درمیان عراقیهای قدیم 28
- 6- وقف در کشور سوئیس 29
- 7- وقف در کشور فرانسه 30
- 8- وقف در حقوق قدیم انگلستان و آمریکا 31
- اشاره 32
- گفتار 1- موقوفات یا «صدقات» رسول خدا صلی الله علیه و آله 32
- مبحث سوم: وقف در جوامع اسلامی 32
- حوائط هفت گانه 33
- فدک 34
- بررسی مسأله فدک از نظر امامیّه 37
- ادلّه نِحله (هِبه) بودن فدک 38
- اشاره 41
- موارد هشت گانه صدقات رسول خدا صلی الله علیه و آله 41
- گفتار 2- وقف در سیره معصومین علیهم السلام 41
- حضرت زهراء علیهاالسلام 44
- اوقاف و صدقات برخی دیگر از امامان علیهم السلام 46
- گفتار 3- وقف در سیره صحابه و تابعین 47
- اشاره 51
- دیدگاه فقهای امامیّه 52
- اشاره 52
- شرط اوّل: قصد قُربت 52
- دلایل کسانی که قربت را معتبر نمی دانند 53
- دلایل کسانی که قربت را معتبر می دانند 54
- دیدگاه دیگر مذاهب 55
- شرط دوم: صیغه 57
- 1- مُعاطات در وقف 57
- دیدگاه امامیّه 57
- معنای لغوی و اصطلاحی صیغه 57
- دیدگاه دیگر مذاهب 59
- دیدگاه امامیه 60
- اشاره 60
- 2 - وقف، عقد است یا ایقاع ؟ 60
- دیدگاه دیگر مذاهب اسلامی 63
- اشاره 64
- 3 - آیا وقف از عقود لازم است؟ 64
- دیدگاه امامیّه 64
- دیدگاه دیگر مذاهب 66
- قانون مدنی 70
- دیدگاه فقهای امامیّه 70
- 4- الفاظ صیغه وقف 70
- دیدگاه دیگر مذاهب 72
- معنای تنجیز 74
- دیدگاه امامیّه 74
- شرط سوم: تنجیز 74
- دیدگاه فقهای دیگر مذاهب 75
- اشاره 77
- فقه امامیّه 77
- دیدگاه امامیّه 84
- احکام این اقسام 84
- وقف منقطع 84
- دیدگاه دیگر مذاهب 85
- وقف منقطع الاوّل 86
- دیدگاه امامیّه 86
- دیدگاه فقهای دیگر مذاهب 88
- دیدگاه امامیّه 89
- دیدگاه امامیّه 91
- شرط پنجم: اخراج از نفس 91
- اشاره 91
- دیدگاه فقهای دیگر مذاهب 92
- انتفاع واقف از وقف خویش 94
- دیدگاه دیگر مذاهب 97
- دیدگاه فقهای امامیّه 99
- دیدگاه فقهای مذاهب درباره قبض در وقف 99
- معنای لغوی و اصطلاحی قبض 99
- شرط ششم: قبض 99
- دیدگاه دیگر مذاهب 105
- دیدگاه امامیّه 108
- شرط اوّل تا چهارم: بلوغ، عقل، رشد (و کمال) و عدم حَجْر 108
- شرط پنجم: اختیار و قصد 110
- دیدگاه امامیّه 110
- دیدگاه امامیّه 111
- اشاره 111
- شرط ششم: مالک بودن 111
- دیدگاه دیگر مذاهب 113
- دیدگاه فقهای امامیّه 114
- اشاره 114
- شرط هفتم: اسلام 114
- دیدگاه فقهای اهل سنّت 115
- اشاره 116
- فصل سوم: مال موقوف؛ شرایط 116
- دیدگاه امامیّه 116
- شرط اوّل: عین قابل انتفاع 116
- 1- وقف مال غیر معیّن یا کلّی (در ذمّه) جایز نیست 117
- 2- وقف اموال منقول جایز است 118
- 3- وقف درهم و دینار و ... 118
- 4- مال موقوف باید دارای منفعت مقصوده باشد 119
- 5- حکم نماآتِ اموالِ موقوفه 120
- 6- وقف منافع و حقوق 120
- 7- وقف مُشاع 121
- قسمت مال موقوف بین دو یا چند نفر 123
- فروع مترتّب بر این شرط 124
- 1- وقف اموال منقول 124
- دیدگاه دیگر مذاهب 124
- 2- وقف درهم و دینار 125
- 3- وقف اموال کلّی، نامعیّن و غیرقابل اقباض 126
- 4- وقف منافع و حقوق 127
- 5- وقف اقطاعات و اراضی خراجیّه 128
- 6- وقف مُشاع 129
- فقه امامیّه 130
- شرط دوم: قابلیّت تملّک 130
- دیدگاه دیگر مذاهب 132
- مبحث اوّل: وقف خاصّ و عامّ 134
- مبحث دوم: شرایط موقوفٌ عَلَیْه 135
- دیدگاه امامیّه 135
- اشاره 135
- شرط اوّل: وجود 135
- دیدگاه دیگر مذاهب 138
- شرط دوم: تعیین 138
- اشاره 138
- دیدگاه دیگر مذاهب 142
- دیدگاه امامیّه 148
- دیدگاه دیگر مذاهب 149
- دیدگاه امامیّه 150
- شرط سوم: صحّت تملّک 150
- دیدگاه دیگر مذاهب 152
- دیدگاه دیگر مذاهب 153
- دیدگاه امامیّه 153
- 1- وقف بر کافر ذمّی 154
- شرط پنجم: اسلام و ایمان 154
- اشاره 154
- 2- وقف بر کفّار حربی 157
- 3- وقف بر بِیَع، کَنایس، تورات و انجیل، قُطّاع الطّریق و ... 159
- اشاره 161
- مبحث سوم: وقف بر اولاد 161
- 1- مشروعیّت وقف بر اولاد 162
- اشاره 163
- 2- دخول یا عدم دخول اولادِ اولاد در «اولاد» 163
- 3- حکم دختران در وقف اولادی 167
- دیدگاه امامیّه 167
- دیدگاه دیگر مذاهب 168
- ذرّیّه، عقِب ،نسل 169
- دیدگاه دیگر مذاهب 172
- اشاره 173
- 4- جنین 173
- چند فرع 174
- مبحث چهارم: بیان مصادیق واژه ها و اصطلاحات 175
- اشاره 175
- مسلمین 176
- شیعه 178
- اهل بیت و آل رسول 179
- دیدگاه امامیّه 188
- «فی سبیل اللّه»، «فی سبیل الثواب»، «فی سبیل الخیر» 188
- دیدگاه دیگر مذاهب 189
- فقرا 190
- جیران = همسایگان 192
- اشاره 192
- چند نکته 194
- مبحث پنجم: چگونگی مصرف درآمد وقف 195
- دیدگاه امامیّه 195
- اشاره 195
- چند نکته 197
- دیدگاه دیگر مذاهب 198
- دیدگاه امامیّه 200
- گفتار 1 - لزوم نگهداری و صیانت مال موقوف 200
- مبحث اوّل: نگهداری و هزینه مال موقوف 200
- گفتار 2- هزینه مال موقوف 201
- دیدگاه امامیّه 201
- دیدگاه دیگر مذاهب 202
- گفتار 1- مالک رَقَبه اموالِ مَوقوفه کیست ؟ 203
- مبحث دوم: ملکیّت در وقف 203
- اشاره 203
- دیدگاه فقهای امامیّه 204
- مالکیّت موقوفٌ عَلَیْه 206
- چند نکته 210
- دیدگاه امامیّه 214
- گفتار 2- اجاره وقف توسّط موقوفٌ عَلَیْه 214
- دیدگاه دیگر مذاهب 217
- گفتار 3- شخصیّت حقوقی وقف 219
- گفتار 1- معنای شرط 222
- مبحث سوم: شروط واقف 222
- شرط اوّل: عدم مخالفت با مقتضای عقد 225
- اشاره 225
- گفتار 3- شرایط صحّت شروط 225
- شرط دوم: اقتران به انشای وقف 226
- شرط سوم: عدم مخالفت با کتاب و سنّت 226
- شرط چهارم: عدم جهالت (معلوم بودن) 227
- شرط پنجم: جایز بودن نفس شرط 227
- گفتار 4- بعضی از مصادیق شروط واقف 230
- 1- شرط عود مال موقوف به واقف درصورت نیاز 230
- اشاره 230
- 2- شرط خیار 232
- 3- شرط اخراج موقوفٌ عَلَیْه 233
- فقه اهل سنّت 236
- احکام شروط ده گانه 237
- اشاره 240
- مبحث چهارم: تولیت و نظارت بر وقف 243
- اشاره 243
- گفتار 1- معنای تولیت (ولایت) و نظارت بر وقف 243
- گفتار 2- اقسام ولایت 244
- اشاره 244
- نظارت در اصطلاح 244
- دیدگاه امامیّه 245
- ولایت واقف و ... 245
- اشاره 247
- چندنکته 248
- چند نکته 250
- نکته هایی از قانون مدنی 251
- دیدگاه دیگر مذاهب 252
- دیدگاه امامیّه 255
- گفتار 3- شرایط متولّی 255
- اشاره 259
- گفتار 4- عزل متولّی در صورت سلب صلاحیت و... 259
- گفتار 5- ولایت برای تعیین و گزینش نگهبانان و کارگران و ... 263
- گفتار 6- نظارت بر متولّی 264
- دیدگاه امامیّه 265
- تفویض و توکیل در تولیت 266
- اجاره مال موقوف توسّط متولّی 266
- دیدگاه دیگر مذاهب 267
- دیدگاه امامیّه 271
- گفتار 8- اجرت متولّی (حق التّولیه) 271
- دیدگاه دیگر مذاهب 272
- گفتار 1- ادلّه عدم جواز بیع (فی الجمله) 275
- مبحث پنجم: بیع و استبدال وقف 275
- گفتار 2- آیا وقف با بیع باطل می شود یا با جواز بیع؟ 278
- گفتار 4- مساجد 280
- دیدگاه امامیّه 280
- اشاره 280
- مقام اوّل: بیع و تصرّف در اصل مسجد 281
- مقام دوم: اموال مساجد 285
- دیدگاه دیگر مذاهب درباره مساجد 288
- اشاره 291
- گفتار 5- بیع و استبدال در وقف خاصّ 291
- صُوَر ده گانه جواز بیع 292
- نکته ای از صاحب عروه 314
- حکم ثمن مال وقف در صورت بیع 316
- یادآوری چند نکته 320
- متصدی بیع وقف کیست ؟ 321
- نکته 324
- نکته پایانی این مبحث 331
- مبحث ششم: راههای اثبات وقف 332
- گفتار 1- بیان راههای اثبات در فقه فریقین 332
- دیدگاه امامیّه 332
- اشاره به دو نکته 336
- دیدگاه دیگر مذاهب 337
- گفتار 1- معنای مرض موت 340
- مبحث هفتم: وقف در مرض موت 340
- گفتار 2- معنای تبرّع 341
- اشاره 341
- تبرّعات منجّزه و مؤَجَّله 342
- اشاره 342
- گفتار 3- حکم مسأله 342
- ادله قول اوّل 343
- ادّله قول دوم 345
- دیدگاه دیگر مذاهب 347
- اشاره به چند نکته 348
- مبحث اوّل: سُکنی، عُمری و رُقبی از دیدگاه امامیّه 350
- گفتار 1- معانی این عناوین 350
- شرط اوّل: صیغه عقد 353
- شرط دوم: قبض 354
- گفتار 3- آیا اثر و فایده این عقود نقل منفعت است؟ 356
- گفتار 4- مواردی که متعلّقِ سکنی، عمری و رقبی قرار می گیرند 357
- گفتار 5- قلمرو استفاده ساکن مُعمَر... 358
- گفتار 6- آیا قبل از انقضای مدّت مقرر، مالک حق بیع و... دارد؟ 359
- گفتار 7- حکم این عقود در صورت مرگ یکی از متعاقدین 360
- گفتار 1- موارد و معنی حبس 361
- مبحث دوم: حبس (از دیدگاه امامیّه) 361
- گفتار 2- حبس؛ لزوم یا عدم لزوم؟ 363
- مبحث سوم: عمری، رُقبی و سُکنی از دیدگاه دیگر مذاهب 365
- گفتار 1- معنای این عناوین 365
- گفتار 2- حکم عمری 366
- گفتار 3- حکم رقبی 368
- گفتار 4- حکم سُکنی 369
- اشاره 370
- اشاره 371
- گفتار 1- اسلام دین زندگی است 371
- گفتار 2- ثروت (و دنیا) از دیدگاه اسلام 372
- گفتار 3- اقتصاد اسلامی در مقایسه با دیگر مکتبهای اقتصادی 376
- گفتار 1- تفاوت مکتب اقتصادی و علم اقتصاد 379
- گفتار 3- اسلام و علم اقتصاد 381
- گفتار 2- وظیفه و کار اصلی محقّق در مکتب اقتصادی اسلام، کشف است 381
- اشاره 383
- گفتار 1- هدف اوّلی (یا اصلی) 383
- گفتار 2- هدفهای فرعی و ثانوی 385
- اشاره 385
- 1- حاکمیّت سیاسی اسلام 385
- 2- تحکیم ارزشهای معنوی و اخلاقی 386
- 3- برپایی عدالت اجتماعی 387
- 5- توسعه و رشد 388
- 6- رفاه عمومی 389
- گفتار 1- نقش وقف در تحقّق هدف اصلی و اوّلی 391
- الف - تأثیر وقف بر استقلال اقتصادی (و سیاسی) و رشد و توسعه 393
- اشاره 393
- گفتار 2- نقش وقف در تحقّق اهداف فرعی اقتصاد اسلامی 393
- 1- فعّالیّتهای کشاورزی 395
- 2- فعّالیّتهای تولیدی 396
- 3- فعّالیّتهای خدماتی و اجتماعی 398
- اشاره 399
- ب - تأثیر وقف بر تحقّق عدالت اجتماعی و رفاه عمومی 399
- نقش وقف 400
- گفتار 3- گوشه هایی از موارد و جهات مصرف اوقاف 402
- اشاره 402
- 1- مساجد 402
- 2- مدارس 403
- 3- کتابخانه 407
- 5- دیگر موارد 411
- اشاره 415
- 1- مبارزه با عوامل رکود 418
- 2- تبلیغات صحیح و مستمرّ در سطوح گوناگون 422
- 3- حمایت قانونی از اوقاف 424
پیشگفتار
لَنْ تَنالُواالْبِرَّ حَتّی تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ(1) چنان که در متن اثر حاضر اشاره شده، سنّتِ دیرپای وقف،هم در سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله و معصومین علیهم السلام و هم در سیره صحابه و تابعین از جایگاهی والا و ارجمند برخوردار بوده است. پس از صدر اوّل نیز مسلمانان، به سهم خود، در همه اعصار و امصار به عنوان یک سنّت حسنه و صدقه جاریه به آن نگریسته اند.
این روند، به رغم همه نشیب و فرازها و عوامل متعدد بازدارنده در طول تاریخ، استمرار یافت تا آن جا که در مقاطع متعدّد تاریخی، در بسیاری از بلاد اسلامی، آمار رَقَبات موقوفه به ارقامی نجومی و شگفت آور رسید که در مبحث پایانی این کتاب به گوشه هایی از آنها اشاره هایی شده است.
غرض از ذکر این نکته، بیان این واقعیت است که: مسأله وقف همواره (جز در بعضی از مقاطع) به عنوان یک مسأله اصلی و اساسی (و نه یک مسأله فرعی و حاشیه ای) در متن جامعه اسلامی مطرح بوده است و مسلمانان برای آن حساب ویژه ای باز می کرده اند.
از این رو موضوع «وقف» در ابعاد گوناگون فقهی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و ... زمینه های
پژوهش دارد که (بویژه در سالهای اخیر و پس از پیروزی انقلاب اسلامی) کارهای بس ارزنده و قابل توجهی در این مورد صورت گرفته است. اما تا آن جا که نگارنده استقصا کرده، این موضوع ازنظر فقهی و اقتصادی (بویژه فقهی) کمتر مورد توجه قرار گرفته و جای کتابی مستقل در موضوع وقف با محوریت فقه امامیه، که در آن دیدگاه دیگر مذاهب اسلامی نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفته باشد، خالی است.
نگارنده به هیچ وجه مدّعی نیست که این خلأ را پر کرده و یا در این زمینه کاری درخور انجام داده، اما به هرحال گامی است که برداشته و کاری است که با راهنماییهای ارزشمند اساتیدی بزرگوار انجام داده است. امید است محقّقان و پژوهشگران ارجمند با عنایت به اهمّیّت ویژه این موضوع، گامهای