وقف در فقه اسلامی و نقش آن در شکوفایی اقتصاد اسلامی صفحه 237

1- المصطلحات الوقفیّه: 13.

تغییر و تبدیل

این دو واژه هر گاه در کنار بقیه شروط ده گانه قرار گیرند، معنای تغییر می دهد و آن عبارت خواهد بود از: «تغییر در مصارف وقف» مثل این که مصرف را از غیر مترتّب به مترتّب تغییر دهد، یا مصرف عامّ را به بعض موقوفٌ عَلَیْه اختصاص دهد، یا وقف برای خرید کتب و مانند آن را به خرید غذا و پوشاک تغییر دهد... و تبدیل به معنای تبدیل در

عین موقوفه خواهد بود، مثل این که ساختمان وقفی را که برای اسکان «موقوفٌ عَلَیهم» بوده است برای کسب درآمد اجاره دهد.

امّا در صورتی که این دو واژه جدای از بقیه شروط به کار روند، شامل همه شروط ده گانه می شوند. معنای«ادخال»، «اخراج»، «زیاده»، «نقصان»، «اعطا» و حرمان نیز با توجّه

به مباحث گذشته روشن است.

احکام شروط ده گانه

1 و 2- زیاده و نقصان

واقف حق کم و زیاد کردن سهام «موقوفٌ عَلَیهم» را ندارد، امّا اگر در وقف برای خود شرط کرده باشد: فقهای حنفیّه تصریح کرده اند که، چنین حقّی را دارد و شرط، موجب بطلان وقف نمی شود؛ البتّه از محمّدبن حسن نقل شده است که وقف، صحیح امّا شرط، باطل است. فقهای دیگر مذاهب نیز، هر چند به جواز زیاده ونقصان تصریح نکرده اند، امّا کلامشان بر جواز آن، در صورت شرط واقف، دلالت دارد، زیرا آنها به جواز شروط تغییر و تبدیل و ادخال تصریح کرده اند که همین خود بر جواز شرط زیاده ونقصان دلالت

دارد.(1)

3 و 4- ادخال و اخراج

فقهای حنفیّه، ادخال و اخراج را به طور مطلق جایز شمرده اند، امّا شافعیّه آن را به