وقف در فقه اسلامی و نقش آن در شکوفایی اقتصاد اسلامی صفحه 365

1- جواهر الکلام: 28/152.

2- الرّوضه: 1/307.

3- مسالک: 1/366؛ مفتاح الکرامه: 9/143؛ جواهر الکلام: 28/152 .

4- وسائل الشّیعه: 13/316-317؛ بدایه النهایه: 2/184.

5- شرایع الاسلام: 2/225؛ تذکره الفقهاء: 2/448؛ مفاتیح الشّرایع: 3/217؛ الرّوضه: 1/307؛ مسالک الافهام: 1/366؛ تحریر الوسیله: 3/87؛ منهاج الصّالحین، خویی: 2/261؛ منهاج الصالحین، حکیم: 2/267.

گروهی چون محقّق در شرایع، شهید ثانی در مسالک و... مطلق گذاشته اند و برخی

چون علاّمه در قواعد تصریح کرده اند که لازم نیست و هر زمان که حابس بخواهد حق

رجوع دارد. شهید ثانی بطلان آن را با موت حابس به معنای عدم لزوم گرفته است که قبل از مرگ هم هر زمان بخواهد حق رجوع دارد.(1) آیه اللّه خویی(2) و شهید محمّد باقر صدر(3) نیز همین را تقریب کرده اند. برخی چون امام خمینی و آیه اللّه حکیم، در صورت اطلاق،

حبس را قبل از موت نیز لازم دانسته اند. امّا معتقدند بعد از مرگ او به ورثه حابس باز می گردد. صاحب جواهر نیز به این مطلب تصریح کرده است.(4)

ظاهرا تنها روایت در این باره، صحیح ابن اُذَیْنَه است که در آن محمّد بن مسلم از امام باقر علیه السلامنقل کرده است که: علی علیه السلامبه بازگشت مال حبس شده به حابس و تقسیم آن بین ورثه (حابس) حکم کرد.(5)

معلوم می شود که فقها، چنان که ابن ادریس تصریح کرده است، مورد این روایت را حبس بر آدمی دانسته اند و حبس بر قربات و فی سبیل اللّه را (به دلایلی که گذشت) از این حکم خارج دانسته اند و چنان که اشاره شد در این موارد حبس را، الی الابد، لازم دانسته اند.

مبحث سوم: عمری، رُقبی و سُکنی از دیدگاه دیگر مذاهب

گفتار 1- معنای این عناوین

الشّرح الصّغیر (در فقه مالکی) عمری را این چنین تعریف کرده است: «تملیک منفعت چیزی که مملوک است، در طول حیات مُعطی بدون عوض» از این تعریف بیع و صدقه خارج می شوند، چون تملیک عین هستند. با قید حیات مُعطی وقف مُؤَبَّد خارج می شود. با قید «بدون عوض» اجاره خارج می شود(6) از عبارت طحاوی (حنفی) نیز