وقف در فقه اسلامی و نقش آن در شکوفایی اقتصاد اسلامی صفحه 37

1- الاموال: 14-18.

2- التّاج الجامع للاصول: 2/263.

3- در باب میراث، تَعصیب عبارت است از: دادن میراث به عصبه میّت یعنی خویشان مذکر از طرف پدر، جد، عمو، عموزادگان و... در مواردی که در میان بازماندگان صاحب فرضی نباشد و یا فریضه صاحب فرض کل ترکه را در بر نگیرد. عَوْل و تَعصیب، ص 359 و 371 . توضیح این که تعصیب در فقه شیعه باطل است.

4- التاج الجامع للاصول: 2/263-264.

ندارند؛ ثانیا (همان طور که خواهد آمد) فدک را صدقه و وقف رسول خدا صلی الله علیه و آلهنمی دانند و نِحله آن حضرت به حضرت زهرا علیهاالسلام می دانند و ثالثا مسأله عَوْل و تَعصیب را به هیچ وجه قبول ندارند.

محمّد عَبْدُه در ذیل نامه چهل و پنج نهج البلاغه می نویسد: اجماع شیعه بر این است که رسول خدا صلی الله علیه و آله قبل از رحلت خویش فدک را به فاطمه علیهاالسلام اِعطا فرمود امّا ابوبکر، با این توجیه که فدک از اموال شخصی رسول خدا صلی الله علیه و آله نبوده، آن را از حضرت باز پس گرفت(1).

بررسی مسأله فدک از نظر امامیّه

ابن ابی الحدید معتزلی در ذیل نامه 45 نهج البلاغه در توضیح عبارت امیر مؤمنان علیه السلام که فرمود: «بَلی کانَتْ فی اَیْدینا فَدَکُ مِنْ کُلِّ ما اَظلَّتْهُ السَّماءُ...»: «آری از همه آنچه آسمان بر آن سایه انداخته (زمین)تنها فدک در دست ما بود»، بحثی نسبتا مفصّل دارد که آن را از کتاب احمد بن عبدالعزیزجوهری - که سخت وی رامورد اعتماد می داند - نقل می کند: وی ابتدا روایاتی را درباره فدک نقل می کند - که به بعضی از آنها قبلاً به اختصار - اشاره شد. سپس به این بحث می پردازد که آیا از رسول خدا صلی الله علیه و آله ارث برده می شود یا نه؟ و حدیث ابوبکر راتوجیه می کندو توضیح می دهد، آن گاه این بحث را، طرح می کند که آیا فدک واقعا نحله (هبه) رسول خدا صلی الله علیه و آله به فاطمه بوده است یانه.(2)

شایان ذکر است که ابن ابی الحدید استدلالات نحله بودن فدک را از سیّد مرتضی نقل می کند که در ردّ مطالب قاضی القضاه معتزلی بیان داشته است و از آن جا که به عقیده و

نظر ما، فدک از صدقات رسول خدا صلی الله علیه و آله نبوده، بلکه نِحله آن حضرت به دخترش فاطمه علیهاالسلام بوده است، تنها به ادلّه نحله بودن فدک، که ابن ابی الحدید از سیّد مرتضی نقل کرده است - به طور خیلی مختصر- اکتفا می کنیم.البتّه درمواردی ممکن است مطالبی از مآخذ دیگر نیز اضافه شود.

قبل از بیان این ادلّه، توجّه به یک نکته خالی از فایده نیست و آن این که در بعضی از