مجموعه مقالات (قرآن و علوم انسانی) صفحه 1

فصل اول: شخصیت های میان رشته ای قرآن و علوم انسانی

اشاره

محمدعلی رضایی اصفهانی

استاد و عضو هیأت علمی جامعه المصطفی العالمیه

* درآمد

در این پژوهش به مباحث مفهوم شناسی، تاریخچه و اهداف این موضوع می پردازیم تا روشن شود که مقصود از شخصیت ها و آثار میان رشته ای چیست و چه کسانی قبلاً در این زمینه قلم زده اند.

یک: مفهوم شناسی

در مبحث فعالیت ها و آثار شخصیت های میان رشته ای قرآن و علوم چند واژه کلیدی وجود دارد که لازم است مورد کاوش قرار گیرد و مقصود ما از آنها در این نوشتار روشن گردد.

1. معاصر

مقصود از معاصر، دوره جدید قرآنی است که حدود یک قرن اخیر را شامل می شود. یعنی شامل شخصیت های زنده در عصر ما و شخصیت های اخیر قرآنی که از دنیا رفته اند می گردد. البته در مسائل تاریخی ده یا بیست سال قابل اغماض است و اصولاً نمی توان برای دوره های تاریخی مرز دقیق زمانی مشخص کرد.

کلمه معاصر در عرف های علمی (مثل عرف فقهاء، عرف فلاسفه، هنرمندان، مورخین و...) معنای خاص دارد. و در عرف قرآن پژوهان معمولاً به سید جمال الدین اسد آبادی (متوفی 1275 ش) به بعد گفته می شود.

2. شخصیت ها

همه انسان ها به نوعی دارای شخصیت و آثار هستند، ولی شخصیت و آثار مراتب و مراحل دارد.

بنابراین هر شخصیت قرآنی، مورد بحث این نوشتار نیست، بلکه در اینجا مقصود دانشمندان خاص هستند که صاحب نظریه و تأثیرگذار و یا آثار مهم می باشند. البته شخصیت ها معمولاً تأثیرات مثبت در سرنوشت دانش دارند. ولی گاهی برخی از آن ها کج اندیش و منحرف کننده هستند که در این نوشتار به این افراد نیز اشاره می شود و آسیب های مسیر آنها بیان می شود.

یادآوری این نکته لازم است که ممکن است به هر دلیل ما موفق به شمارش و جمع آوری همه شخصیت ها و آثار و مراکز قرآنی معاصر نشویم، از این رو به معرفی مهم ترین و مشهورترین آنها می پردازیم.

3. فعالیت ها

گاهی دیدگاه های شخصیت های علمی تبدیل به فعالیت علمی و عملی می شود از این رو لازم است در این مورد توضیح دهیم. مقصود از فعالیت های قرآنی، هرگونه تلاش فکری و عملی برای پیش برد اهداف و دانش های قرآنی است اعم از نظریه پردازی در یکی از حوزه های قرآنی (مثل: روش شناسی، معارف و...) و یا تلاش علمی - عملی در یکی از حوزه های آموزشی و پژوهشی (مثل تأسیس رشته یا مرکز علمی، نگارش تفسیر و کتاب مهم قرآنی و...) که موجب تحوّل در امور آموزشی، پژوهشی قرآنی شده و یکی از ابعاد دانش های قرآنی را یک گام به پیش ببرد.

این نکته روشن است که هر فعالیت عملی و اجرایی سرنوشت ساز بر مبنای ایده پردازی یک شخصیت است و هرچه شخصیت آن دانشمند و نظریه و فکر زیرساختی او قوی تر باشد آن فعالیت عملی پرثمرتر و مؤثرتر ظاهر می شود.

از این روست که فعالیت های اجرایی علمی که توسط شخصیت های علمی مدیریت می شود سرنوشت ساز و جهت دهنده و پرورش دهنده شخصیت های جدید خواهد بود.

تذکر: در این نوشتار به اکثر فعالیت های شخصیت های میان رشته ای قرآن و علوم (همچون: کتاب ها، مراکز آموزشی و پژوهشی، مجلات و...) می پردازیم، لیکن به پایان نامه ها و رساله های علمی حوزه و دانشگاه اشاره ای نخواهیم داشت، چرا که این مطلب در یک کتاب مستقل گزارش می شود.

دو: پیشینه

در مورد شخصیت ها و فعالیت های میان رشته ای معاصر، مقالات و کتاب هایی نوشته شده که به مهم ترین آنها اشاره می کنیم.

البته همه این کتاب ها یکسان نیستند، بلکه برخی موضوعات عام (همچون معرفی مفسران و روش های تفسیری و گرایش های تفسیری و...) دارند که به مناسبت به شخصیت ها و فعالیت های میان رشته ای قرآن و علوم اشاره کرده اند.

1. التفسیر والمفسرون فی ثوبه القشیب، آیت الله محمد هادی معرفت.

در این کتاب ذیل عنوان «الوان تفسیری» از برخی شخصیت ها، جریان ها و گرایش های تفسیری معاصر یاد شده است.

2. التفسیر والمفسرون، دکتر محمد حسین ذهبی.

در این کتاب از برخی گرایش ها و جریان های تفسیری معاصر مثل جریان تفسیر علمی یاد شده است.

3. مکاتب تفسیری، بابایی، علی اکبر، پژوهشکده حوزه و دانشگاه و انتشارات سمت، 1381 ش.

4. آسیب شناسی جریان های تفسیری، محمد اسعدی و همکاران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389 ش.

5. طبقات مفسران شیعه، عقیقی بخشایشی، قم، انتشارات دفتر نشر نوید اسلام، 1371 ش.

در این کتاب چند جلدی که به صورت تک جلدی بزرگ نیز منتشر شده مفسران قدیم و جدید شیعه معرفی شده اند و در این رابطه به شخصیت مفسران میان رشته ای معاصر نیز پرداخته شده است.

6. آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، حسین علوی مهر، انتشارات المصطفی.

در این کتاب تفاسیر شیعه و اهل سنت در طول تاریخ معرفی شده است و در این رابطه تفاسیر مهم میان رشته ای معاصر و نویسندگان آنها نیز معرفی شده اند.

7.11. منطق تفسیر قرآن (1-5) محمد علی رضایی اصفهانی، انتشارات المصطفی.

در جلد اول این کتاب به مبانی و قواعد تفسیری و در جلد دوم به روش ها و گرایش های تفسیری و در جلد سوم به روش های تحقیق در تفسیر و علوم قرآن و در جلد چهارم به مباحث جدید دانش تفسیر (زبان قرآن، هرمنوتیک، قرآن و فرهنگ زمانه) و در جلد پنجم به مباحث میان رشته ای قرآن و علوم طبیعی و علوم انسانی پرداخته شده است. که در هر مورد از مباحث فوق به شخصیت ها و فعالیت های میان رشته ای معاصر اشاره شده است.

12. اتجاهات التجدید فی العصر الحدیث، عبدالمجید عبدالسلام المحتسب، دار الفکر، بیروت، ط 1، 1393 ق / 1973 م، 333 ص.

13. اتجاهات التجدید فی تفسیر القرآن الکریم، محمد ابراهیم