تاریخ تشکیلات در اسلام صفحه 103

که در مجموع دیوانسالاری بزرگ اسلامی را به وجود آوردند.نقطه مشترک و زمینه اصلی حیات ادارات دارالخلافه،توسعه اسلامی با هدف اداره دین و دنیای مردم در جوامع اسلامی بوده است.بنابراین ظهور اسلام با توسعه اداری در جوامع اسلامی همراه شد و انواع ابزارهای مدیریت و اداره جوامع در آنها به کار گرفته شد؛منحنی توسعه این ابزارها که از دوره پیامبر صلی الله علیه و آله آغاز شد و سپس در عصر امویان و عباسیان ادامه یافت،رو به افزایش کمی و کیفی است.یکی از علل ماندگاری و طول عمر خلافت اسلامی،کارآمدی ابزارهای مدیریتی و ادارات دارالخلافه در دوره اسلامی است.

حجم منابع در خصوص خلافت و امامت قابل توجه است.پس از ماوردی و ابن الفراء که دو منبع کلاسیک ویژه خلافت را تولید کردند،آثاری از غزالی،طوسی،خجندی،تهانوی،قلقشندی و ابن فضل الله،ابن خلدون،شهرستانی و ابن طقطقی دراین باره وجود دارد؛به ویژه سیوطی در تاریخ الخلافه،به بحث خلافت توجه ویژه نشان داده است.در فهرست ابن ندیم و الذریعه،آثاری با عنوان حکومت و خلافت و دولت عنوان شده است.این دو واژه از جمله مهم ترین مدخل های دایره المعارف های بزرگ و لغت نامه ها،مانند:لسان الغرب،تاج العروس،التکمله دوزی،مصاحب،دهخدا،در منابع جدید،علامه نائینی در تنبیه الامه و تنزیه المله و شیخ باقر بن شریف بن مهدی،ناصر القرشی با تألیف کتاب النظام السیاسی فی الاسلام،به مسئله خلافت و حکومت و ولایت عالیه سیاسی پرداخته اند و جایگاه ولایت و امامت شیعی را در برابر خلافت سنی بیان کرده اند.مادلونگ در کتاب جانشینی محمد و جابری در العصیبه و الدوله و نیز در تکوین العقل العربی،به شکل ویژه به تبیین بحث خلافت پرداخته اند.