تاریخ تشکیلات در اسلام صفحه 134

سه وزیر تجاوز نکرد.وزیر اعظم،وکیل و نماینده مطلق پادشاه بود و نام او به نشانه این قدرت،روی مهر طلایی بیضی شکل،حکّ شده بود.وزیر اعظم مسئول همه امور بود؛عزل و نصب ها و تشریفات با تصمیم او و اجازه سلطان صورت می گرفت و هیچ یک از خواسته های او از سوی شاه رد نمی شد. (1)

تا اواخر حکومت سلطان محمد فاتح،سلاطین عثمانی خود متصدی دیوان بودند،امّا بعد از او این مسئولیت به وزیر اعظم واگذار شد.وزرا سه نشان وزارت(توغ)داشتند.در عصر عثمانی،به تدریج بر تعداد وزرا افزوده شد و در هیئت وزراء تا نه وزیر گزارش شده است. (2)

عصر صفوی عصر تعدد وزرا است و محققان انواع مختلفی از وزرا را در این عصر برشمرده اند.برای مثال در سازمان وزارت صفوی،از وزیر اعظم،وزیر دیوان اعلا،وزیر لشکر،وزیر مالیه،وزیر بیوتات،وزیر جلفا،وزیر چپ،وزیر دیوان،وزیر تفنگچیان،وزیر جلو،وزیر دارالسلطنه اصفهان،وزیر قراالوس،وزیر قورچی،وزیر مُهر،وزیر غلام،وزیر اوقاف،وزیر موقوفات چهارده معصوم،وزیر سرحد،وزیر محال،وزیر سرکار و وزیر حلال نام برده اند. (3)وزیر حلال از ابتکارات وزارت در اواخر عصر صفوی است. (4)«...شغل وزیر حلال آن بود که مداخل املاک و مستغلات و غیر هم را که از ممّر حلال شاه سلطان حسین به هم رسانیده بود،از ابتیاعی و احداثی،صرف سکنه مدرسه ای که در چهارباغ ساخته بود و مصارفی دیگر که قرار داده بود،می نمود...»؛در مجلس بهشت آیین،

1- (1) .چارشلی،ج1،ص598.
2- (2) .المنونی،ص319.
3- (3) .میرزا رفیعا،ص412،206،109،54،446،279،447،277،163،494،167،414.
4- (4) .میرزا رفیعا،ص329،227،163.