تاریخ تشکیلات در اسلام صفحه 212

اقطاع عصر سلجوقی با اقطاع عصر بویهی و سامانی و غزنوی تفاوت فاحش داشت؛زیرا اقطاع به صورت«نان پاره»یا«جرایه الخبز»موقتی در اختیار نظامیان قرار می گرفت (1)که نوع جدیدی از اقطاع بود؛ازاین رو وزیر سلجوقی(خواجه نظام الملک)در صدد ایجاد نظمی جدید در اقطاع برآمد.او فصلی را با عنوان«اندر مقطعان»آورده است که در آن بر ضرورت سرکشی و نظارت دائم بر عملکرد و رفتار مقطعان با رعایا،زبان به نصیحت گشوده است. (2)

در عصر استیلای مغول،اراضی ایران نابود شد و غازان خان حکمی خاص در سراسر ایران برای آبادی زمین ها صادر نمود. (3)در دوره عثمانی هم بیشتر اراضی مملکت عثمانی،اراضی امیریه یا دولتی بود و دولت آنها را به صورت تیول می داد.اقطاع در عصر عثمانی استمرار نظام اقطاع سلجوقی و ایلخانی است؛سلطان عثمانی در برابر خدمات امرا و درخشش نظامی نیروهای مسلح،به آنان اقطاع تیول می داد که در اصطلاح به اقطاعات نظامی،«سنجق»می گفتند و اقطاعی را«سنجق بیک»می نامیدند.اقطاعات بر حسب درآمد به اقطاع کوچک،اقطاع زعامت،اقطاع خاص تقسیم می شد.در مناطقی هم که اقطاع را پذیرفته نشد،دولت نظام التزام را به اجرا درآورد. (4)

4-دیوان استیفاء

«دیوان استیفاء»مهم ترین دیوان اقتصادی است که ایرانیان مسلمان در عصر

1- (1) .قلقشندی،صبح الاعشی،ج11،ص42.
2- (2) .نظام الملک،ص34.
3- (3) .اقبال،ص299.
4- (4) .احمد یاغی،ص76،77.